https://sputnik.kz/20230624/makhambet-otemisuly-turaly-qyzyqty-derekter-36336806.html
Махамбет Өтемісұлы туралы қызықты деректер
Махамбет Өтемісұлы туралы қызықты деректер
Sputnik Қазақстан
Биыл отарлау саясатына қарсы азаттық қозғалыстың жарқын өкілі, қазақ халқының біртуар тұлғасы, ақын, күйші Махамбет Өтемісұлының туғанына 220 жыл
2023-06-24T11:49+0500
2023-06-24T11:49+0500
2023-06-26T11:49+0500
дерекқор
махамбет өтемісұлы
https://sputnik.kz/img/07e7/06/1a/36336614_0:0:600:338_1920x0_80_0_0_f3ccf0259fd789ad67e34ca355b5849a.jpg
Биыл отарлау саясатына қарсы азаттық қозғалыстың жарқын өкілі, қазақ халқының біртуар тұлғасы, ақын, күйші Махамбет Өтемісұлының туғанына 220 жыл толып отыр. Sputnik Қазақстан Исатай Тайманұлың үзеңгілес досы, Бөкей ордасындағы көтерістің қаһарманы туралы қызықты деректерді ұсынады.Әкесі мен балалары турашыл болғанМахамбет Өтемісұлы ішкі Бөкей Ордасының Бекетай құмында (қазіргі Батыс Қазақстан облысына қарасты қазіргі Жәнібек ауданында, Нарын құмында) 1803 жылы дүниеге келген. Бала кезінен Ұлы Далаға аты мәшһүр ақындар мен жыраулардың шығармаларына қанық болып өскен. Заманына сай мұсылманша сауатын ашып, орыс тілімен қатар татар және араб тілдерін меңгеріп алды.Махамбеттің әкесі Өтеміс ықпалды билердің бірі болған. Старшина болып ел басқарды. Ондай қызмет Махамбетпен бір туған Тоқтамыс, Бекмұхамбетке де бұйырған. Өтеміс Беріштің 19 биінің бірі, аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермейтін, орақ ауызды шешен, би болған. Халық мүддесін жоғары қойған. Сол үшін билеуші топтарға ұнамаған. Одан теке-тірестер де болған.1816 жылы сұлтан өз адамдарымен Өтемістің ауылын шапқан. Сұлтанға қарсы арызданғанымен одан еш нәтиже шықпайды, керісінше, Өтемістің өзіне қарсы айыптар тағылды. Ақыры Орынборда қамауға алынады. Ал 1817 жылдың 2 қарашасында қамауда қайтыс болған. Осылайша, Махамбет Өтемісұлы жастайынан әкесінен айрылып, анасының тәрбиесін көріп өседі.Өтемістен он ұрпақ тараған. Осы он ұлының ішінде Бекмұхамбет, Қожахмет, Сүлеймен, Қасен, Есмайыл, Досмайыл, Ыбырайым атты ұлдары Махамбеттің жанынан табылып, азаттық қозғалысының белді қатысушылары болды.Жәңгір ханға жақын болды1824-1828 жылдары Махамбет Өтемісұлы Орынборда оқып жатқан Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайынның тәрбиешісі болды. Сол қалада тұрды деген мәліметтер де бар. Алайда Махамбет Зұлқарнайынның жанында ұзақ уақыт жүрмеген. Себебі 1834 жылдары Бөкей Ордасындағы саяси шиеленістерге белсенді атсалысты. Тіпті, сол жылы старшын болып тағайындалады. Осылайша, Жәңгір хан Исатай бастаған азаттық қозғалыстың басты дем берушісі Махамбетке шен беру арқылы оның саяси көзқарастарын өзгертуді көздеген. Бірақ одан еш нәтиже шықпады. Оған дейін батыр Жәңгір ханның жақыны саналған. Алайда уақыт өте келе, наразы халықтың жағына шығып, азаттық қозғалысты ұйымдастырушылардың қатарына қосылды.1829 жылы Махамбет Өтемісұлы Ішкі Ордаға заңсыз өтті деген айыппен Калмыков бекінісіне бір жылдай уақытқа қамауға алынады. Алайда жаппай індет тараған кезде қашып шықты. Артынан әскери губернатор, граф Сухтеленнің шешімімен ақталды.Көтеріліс қалай басталдыКөтерілістің алғашқы қақтығыстары 1836 жылдың 24 наурызында Қарауылқожа Бабажанов пен Исатай Тайманұлы арасындағы қақтығыстан басталды. Алғашында Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы Жәңгір ханмен соғысу арқылы емес, мәміле арқылы мәселені келісуге тырысты. Жәңгір хан да бір хатында: "Ақылыңыз бен жүрегіңізді біле тұра, сізге деген сенімімді жоғалтқым келмейді, бірақ дәлірек білу үшін, жеке келіссөз жүргізу мақсатында сізге тез маған келуіңізді талап етемін", - деп жазған. Алайда келіссөздер тығырыққа тіреліп, іс жүзінде іске аспай қалады. 1836 жылдың 17 наурызында Жәңір хан билер мен старшындарға Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлын бүлікші ретінде ұстауға бұйрық береді. Ал мамырда Махамбетке Күшік Жапаровты өлтірді деген айып тағып, үстінен Орынбор шекара комиссиясына шағымданды. Бірақ комиссия Күшік Жапаровтың өліміне Махамбеттің де, Исатайдың да қатысы жоқ деген шешімге келді.Жәңгір ханға қарсы шықты1937 жылы көтерілісшілердің саны артты. Олардың Жәңгір ханға жақтастарына ғана емес, тікелей өзіне қарсы шықты. 1837 жылдың 4 маусымында Балқы Құдайбергеновтің ауылын шауып, Балқының адамдарын талқандайды. Ал қыркүйекте Махамбет Өтемісұлы көтерілісшілермен бірге Қарауылқожа Бабажановтың ауылын шауып, ауылдың 550 жылқысын, 95 түйесін алып, кедейлерге үлестіреді. Ертесінде тұтқындалған 50 адамның 30-ын босатып жібереді.Жәңгір ханның туыстары Шөкі Нұралиев, Тәуке Бөкейханов, Жанбөбек Бегалиевтердің ауылдары да қысым көреді. Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілер сұлтандарды да қолға түсіру үшін арнайы жасақтар жібереді. Олар Глинянск форпостына барып тығылуға мәжбүр болады.1937 жылдың қараша айында хан ордасына шабуыл жасалады. Исатай мен Махамбет бастаған екі мыңнан астам адам хан сарайын қоршауға алады. Жәңгір оларға төтеп бере алмайтынын біледі. Содан Исатайды мәмілеге келуге шақырып, талаптарын орындауға уақыт беруін сұрайды. Көтерілісшілер болса, Балқы би мен Қарауылқожаны хан төңірегінен шеттетіп, билікті ру старшындарына беруді талап етеді.Жәңгір хан уақытты барынша созуға тырысады. Сол екі арада Орынбордан подполковник Гекке бастаған казак-орыс әскері көмекке келіп жетеді. 1837 жылы 15 қарашада Тастөбе деген жерде 700 казак-орыс, екі зеңбірек, ханның 400 сарбазы мен көтерілісшілер арасында шайқас болды. Зеңбіректен оқ атылғаннан кейін көтерілісшілер топ-топқа бөлініп кетеді. Исатай жаудың қолына түспеу үшін аз ғана жігіттерімен шегінуге мәжбүр болды.Ақбұлақ шайқасы1838 жылы 12 шілдеде Ақбұлақ шайқасында көтерілісшілер тағы полковник Гекке бастаған әскерге қарсы шықты. Қайтадан зеңбіректерден оқ атылды. Махамбет Өтемісұлы бастаған жасақ оқты қардай боратқан патша әскерлеріне қарсы тұра алмай, шегінуге мәжбүр болды. Шегінген көтерілісшілерге сұлтан Баймағамбет Айшуақұлының жасақтары күтпеген жердентап берді. Махамбеттің сарбаздарды сұлтанның жасақтарына тойтарыс берді. Осы кезде казак-орыс жүздіктері келіп, көтерілісішілерді қоршауға ала бастады. Олар тағы шегінуге мәжбүр болды. Ал азаттық қозғалыс жетекшісі Исатай Тайманұлы осы шайқаста қаза тапты.Исатай қаза болғаннан кейін көтеріліс біршама бәсеңдеді. Алайда белсенді ұйымдастырушысы әрі идеологы Махамбет Өтемісұлын қуғындау саясаты тоқтамады.Ақбұлақ шайқасынан кейін Махамбет Қайыпқали сұлтанмен бірге Хиуа жеріне өтіп кетеді. Сол жақта Алақұл ханмен байланыс орнатып, қазақтар орыс патшалығынан қысымшылық көрген жағдайда Хиуа жағына көшуге рұқсат алады.Махамбеттің қайтып келуі1839 жылдың қазан айында Махамбет Өтемісұлы Бөкей Ордасына келеді. Жәңгір хан Әділ Бөкейханов сұлтанға батырды тауып, тұтқындауға бұйрық береді. Бірақ еш нәтиже шықпаған.1840 жылдың желтоқсан айында Махамбет өз жақтастарымен бірге Беріш руының старшыны Ақтай Мұнаевтың 35 жылқысын барымталап, Орал арқылы Сарыкөл елді мекеніне қоныс аударады. Ал шілде айында генерал-майор Жемчужниковтың жасағына шабуыл жасайды. 1841 жылдың қаңтар айында әскери генерал-губернатор Орал жасақтарының атаманына Махамбет Өтемісұлын тұтқындауға бұйрық береді.Наурыз айында Мұртаза Өзбекқалиев Махамбет Өтемісұлының теңіз жағалауындағы ауылдарда жасырынып жүргендігін жеткізеді. Сол кезде Голунов, Ведерников және Хохлов сынды жасақ басшылары батырды қолға түсіріп, Орынбордағы әскери-далалық сотқа тапсырады. Махамбет Өтемісұлын Орынбор түрмесіне жібереді. Ал ісі Орынбор әскери сотына тапсырылады.1841 жылы 7 шілдеде сот "бүлікке" тағы араласса, қатаң жазалансын деген үкіммен тұтқыннан босатып, шекарадан өтпеуді қатаң ескертті.Батырды қалай өлтірді1845 жылы Алаша руының старшындары мен билері Махамбетті Ішкі Орда жерінен түбегейлі қуып шығу туралы қоғамдық шешім шығарады. Себебі батыр халықты үнемі көтеріліске шақырған. Шешімге он екі старшын мен билер қол қойды.Сол жылы 7 қыркүйекте шекаралық комиссия Махамбет Өтемісұлын ұстауға бұйрық береді. Оны орындауды сұлтан Баймағамбет өз мойнына алды. 1846 жылдың қазан айында Айшуақов Махамбетті ұстау үшін Ықылас Төлеев, Жанберген Боздақов, Төрежан Тұрұмов, Мұса Нұралин, Жүсіп Өтеулиев бастаған 20 адамды аттандырады.Махамбет қоныс тепкен жерге келгенде Төрежан Тұрұмов оған сұлтанның ұрланған жылқыларды қайтару туралы бұйрығымен таныстыруға келдім деп алдайды да, үйге кіреді. Осы сәтте Ықылас Төлеев пен Мұса Нұралиндер кіріп, жылқыларды қайтаруды талап ету арқылы жағдайды қасақана ушықтырады. Махамбет өзінің кінәсіз екендігін дәлелдегісі келді. Бірақ үйге кіргендер оған жабылады. Ал Жүсіп Өтеулин батырдың басын шауып тастайды. Осыдан кейін олар Махамбеттің 8 жылқысы мен 4 түйесін қолды етіп, батырдың басы мен інісін сұлтанға жеткізеді.Баймағамбет сұлтан істің мән-жайын шекаралық комиссияға түсіндіргенде Махамбет Өтемісұлын кінәлі етіп, қаруды өзі бірінші болып кезенгенінжәне Төрежан Тұрұмов бастаған адамдарды өлтіруге талпынғанын айтады.Махамбеттің өлімін анықтау мақсатында Редкин бастаған тергеу тобы құрылса да, айтарлықтай нәтиже бермеді.Көтерілістің себебіИсатай мен Махамбет бастаған көтеріліс патша үкіметінің отарлаусаясатынан туындады. Әсіресе, жер мәселесі қатты әсер етті. 30-шы жылдары Бөкей Ордасында 80 мыңға жуық адам болса, соның 20 мыңға жуық отбасы жер тапшылығынан зардап шеккен. Себебі патша шенеуніктері мен оның жақтастары шұрайлы жерлерді алып қойды. Ал тартып алынған жерлерді қайтадан қарапайым қазақтарға жалға беріп отырды. Оған қоса, түрлі алым-салықтар жинауды әдетке айналдырды.Бөкей Ордасындағы жер тапшылығы әсіресе қарапайым халыққа ауыр тиді. Олардың жер сатып алуға немесе жалға алуға шамалары жетпеді. Қазақтар мекен еткен жерлерді орыс ауылдары мен станицалары қоршап тұрды. Ал шекараны асып өткені үшін ақы төлеу міндеті енгізілді. Мысалы, қазақтар шекарадан өткендері үшін отбасыға он сом, әр мал басына және шөп тиелген арба үшін он сомнан төлеуге мәжбүр болған.Махамбеттің өлеңдеріМахамбет Өтемісұлы патша үкіметінің отарлау саясатын өзінің өлеңдері арқылы жеткізіп, халықтың мұң-мұқтажын жырларына арқау етті. Азаттық идеясы мен ұлт бірлігін, елдік мәселелерін тереңінен насихаттады.Махамбет азаттық қозғалысын ұйымдастырушы ғана емес, тіл мамандарын таңғалдырған ақын болды. Оның жалынды өлеңдерінде көтерілістің барлық талап-тілектері бейнеленді.Еділдің бойы ен тоғай,Ел қондырсам деп едім.Жағалай жатқан сол елге,Мал толтырсам деп едім,Осы жыр жолдарының өзі азаттық идеясын толық бейнелеп тұр. Махамбет Өтемісұлы күйші ретінде де танымал. Батырдың ел арасында "Қайран Нарын", "Жұмыр қылыш", "Өкініш", "Жорық", "Ақжелең", "Ілме ақжелеңі" және тағы басқа да шығармалары кеңінен танымал.Махамбеттің қабірі қалай табылды1958 жылы Қажым Жұмалиев пен Тайыр Жароков Оралға іссапармен барды. Олар жергілікті газеттердің біріне Махамбеттің жерленген жерін көрсететін адамды іздестіріп жатқандарын хабарландыру арқылы жариялайды. Сол кезде Махамбетті жерлеуге қатысқан Бектұрған есімді адамның немересі Құрақ Бектұрғанов байланысқа шықты. Оның үшінші атасы Бектұрған Исатай мен Махамбеттің қарулы көтерілісіне қатысқан достары екен.Бектұрған баласы Тәшенге, Тәшен өз ұлы Дінмұхамедке Махамбеттің бейітін көрсетіп кетіпті. Ал Дінмұхамед ақсақал баласы Құраққа: "Махамбеттей адамдар еш уақытта ұмытылмайды, ұмытылуға тиісті де емес. Күндердің күні оның жерленген жерін іздейтін адамдар табылар. Сондықтан балам, мен Махамбеттің басына тобылғы тігіп кеткелі тұрмын", - деп, өз қолындағы және баласының қолындағы қамшылардың сабын қайысынан ажыратып, тобылғысын Махамбет қабірінің бас жағы мен аяқ жағына көмеді. Баласына тобылғының шірімейтінін ескертеді. Осыны Қажым Жұмалиев пен Тайыр Жароковқа әңгімелеп берген.Құрал ақсақал Қаройдағы ескі қабірлер арасынан Махамбеттің бейітін тауып, басындағы 1951 жылы көмілген қамшының тобылғы саптарын тауып көрсетеді. Осылайша, Махамбеттің қабірі табылды1966 жылы антрополог-ғалым Ноэль Шаяхметов келіп, қазба жұмыстарын бастайды. Қабірден бас сүйегі денесінен ажыратылған Махамбет Өтемісұлының денесін алып, батыр бабамыздың бейнесін жасап шығады. 17 жылдан кейін Махамбеттің сүйегі бұрынғы орнына қайта жерленеді.
https://sputnik.kz/20230613/abylay-khan-turaly-qyzyqty-derekter-35871165.html
https://sputnik.kz/20230530/sultan-beybarys-turaly-qyzyqty-derekter-35400624.html
https://sputnik.kz/20230525/qazaqtyn-aygili-kuyshisi-dina-nurpeyisova-turaly-qyzyqty-derekter-35045191.html
https://sputnik.kz/20230518/ayteke-bi-turaly-ne-bilemiz-35063702.html
https://sputnik.kz/20230515/adamzattyn-ustazy-al-farabi-turaly-ne-bilemiz--34769379.html
https://sputnik.kz/20230512/qaz-dauysty-qazybek-bi-turaly-ne-bilemiz-34872414.html
https://sputnik.kz/20230510/tole-bi-qyzyqty-derekter-34783660.html
https://sputnik.kz/20230428/general-panfilov-turaly-ne-bilemiz-34364669.html
https://sputnik.kz/20230417/khannyn-serigi-dala-danyshpany-zhirenshe-sheshen-turaly-qyzyqty-derekter-33985037.html
https://sputnik.kz/20220327/dulat-isabekov-turaly-ne-bilemiz-23768689.html
Sputnik Қазақстан
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
2023
Sputnik Қазақстан
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Жаңалықтар
kk_KK
Sputnik Қазақстан
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
Sputnik Қазақстан
media@sputniknews.com
+74956456601
MIA „Rossiya Segodnya“
махамбет өтемісұлы руы махамбет утемисов интересные факты қызықты деректер махамбет өтемісұлының туғанына 220 жыл отарлау саясаты исатай тайманов исатай тайманұлы бөкей ордасы отарлау саясаты махамбет өтемісұлы өлеңдері көтеріліс
махамбет өтемісұлы руы махамбет утемисов интересные факты қызықты деректер махамбет өтемісұлының туғанына 220 жыл отарлау саясаты исатай тайманов исатай тайманұлы бөкей ордасы отарлау саясаты махамбет өтемісұлы өлеңдері көтеріліс
Биыл отарлау саясатына қарсы азаттық қозғалыстың жарқын өкілі, қазақ халқының біртуар тұлғасы, ақын, күйші Махамбет Өтемісұлының туғанына 220 жыл толып отыр.
Sputnik Қазақстан Исатай Тайманұлың үзеңгілес досы, Бөкей ордасындағы көтерістің қаһарманы туралы қызықты деректерді ұсынады.
Әкесі мен балалары турашыл болған
Махамбет Өтемісұлы ішкі Бөкей Ордасының Бекетай құмында (қазіргі Батыс Қазақстан облысына қарасты қазіргі Жәнібек ауданында, Нарын құмында) 1803 жылы дүниеге келген. Бала кезінен Ұлы Далаға аты мәшһүр ақындар мен жыраулардың шығармаларына қанық болып өскен. Заманына сай мұсылманша сауатын ашып, орыс тілімен қатар татар және араб тілдерін меңгеріп алды.
Махамбеттің әкесі Өтеміс ықпалды билердің бірі болған. Старшина болып ел басқарды. Ондай қызмет Махамбетпен бір туған Тоқтамыс, Бекмұхамбетке де бұйырған. Өтеміс Беріштің 19 биінің бірі, аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермейтін, орақ ауызды шешен, би болған. Халық мүддесін жоғары қойған. Сол үшін билеуші топтарға ұнамаған. Одан теке-тірестер де болған.
1816 жылы сұлтан өз адамдарымен Өтемістің ауылын шапқан. Сұлтанға қарсы арызданғанымен одан еш нәтиже шықпайды, керісінше, Өтемістің өзіне қарсы айыптар тағылды. Ақыры Орынборда қамауға алынады. Ал 1817 жылдың 2 қарашасында қамауда қайтыс болған. Осылайша, Махамбет Өтемісұлы жастайынан әкесінен айрылып, анасының тәрбиесін көріп өседі.
Өтемістен он ұрпақ тараған. Осы он ұлының ішінде Бекмұхамбет, Қожахмет, Сүлеймен, Қасен, Есмайыл, Досмайыл, Ыбырайым атты ұлдары Махамбеттің жанынан табылып, азаттық қозғалысының белді қатысушылары болды.
1824-1828 жылдары Махамбет Өтемісұлы Орынборда оқып жатқан Жәңгір ханның ұлы Зұлқарнайынның тәрбиешісі болды. Сол қалада тұрды деген мәліметтер де бар. Алайда Махамбет Зұлқарнайынның жанында ұзақ уақыт жүрмеген. Себебі 1834 жылдары Бөкей Ордасындағы саяси шиеленістерге белсенді атсалысты. Тіпті, сол жылы старшын болып тағайындалады. Осылайша, Жәңгір хан Исатай бастаған азаттық қозғалыстың басты дем берушісі Махамбетке шен беру арқылы оның саяси көзқарастарын өзгертуді көздеген. Бірақ одан еш нәтиже шықпады. Оған дейін батыр Жәңгір ханның жақыны саналған. Алайда уақыт өте келе, наразы халықтың жағына шығып, азаттық қозғалысты ұйымдастырушылардың қатарына қосылды.
1829 жылы Махамбет Өтемісұлы Ішкі Ордаға заңсыз өтті деген айыппен Калмыков бекінісіне бір жылдай уақытқа қамауға алынады. Алайда жаппай індет тараған кезде қашып шықты. Артынан әскери губернатор, граф Сухтеленнің шешімімен ақталды.
Көтерілістің алғашқы қақтығыстары 1836 жылдың 24 наурызында Қарауылқожа Бабажанов пен Исатай Тайманұлы арасындағы қақтығыстан басталды. Алғашында Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы Жәңгір ханмен соғысу арқылы емес, мәміле арқылы мәселені келісуге тырысты. Жәңгір хан да бір хатында: "Ақылыңыз бен жүрегіңізді біле тұра, сізге деген сенімімді жоғалтқым келмейді, бірақ дәлірек білу үшін, жеке келіссөз жүргізу мақсатында сізге тез маған келуіңізді талап етемін", - деп жазған.
Алайда келіссөздер тығырыққа тіреліп, іс жүзінде іске аспай қалады. 1836 жылдың 17 наурызында Жәңір хан билер мен старшындарға Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлын бүлікші ретінде ұстауға бұйрық береді. Ал мамырда Махамбетке Күшік Жапаровты өлтірді деген айып тағып, үстінен Орынбор шекара комиссиясына шағымданды. Бірақ комиссия Күшік Жапаровтың өліміне Махамбеттің де, Исатайдың да қатысы жоқ деген шешімге келді.
1937 жылы көтерілісшілердің саны артты. Олардың Жәңгір ханға жақтастарына ғана емес, тікелей өзіне қарсы шықты. 1837 жылдың 4 маусымында Балқы Құдайбергеновтің ауылын шауып, Балқының адамдарын талқандайды. Ал қыркүйекте Махамбет Өтемісұлы көтерілісшілермен бірге Қарауылқожа Бабажановтың ауылын шауып, ауылдың 550 жылқысын, 95 түйесін алып, кедейлерге үлестіреді. Ертесінде тұтқындалған 50 адамның 30-ын босатып жібереді.
Жәңгір ханның туыстары Шөкі Нұралиев, Тәуке Бөкейханов, Жанбөбек Бегалиевтердің ауылдары да қысым көреді. Исатай мен Махамбет бастаған көтерілісшілер сұлтандарды да қолға түсіру үшін арнайы жасақтар жібереді. Олар Глинянск форпостына барып тығылуға мәжбүр болады.
1937 жылдың қараша айында хан ордасына шабуыл жасалады. Исатай мен Махамбет бастаған екі мыңнан астам адам хан сарайын қоршауға алады. Жәңгір оларға төтеп бере алмайтынын біледі. Содан Исатайды мәмілеге келуге шақырып, талаптарын орындауға уақыт беруін сұрайды. Көтерілісшілер болса, Балқы би мен Қарауылқожаны хан төңірегінен шеттетіп, билікті ру старшындарына беруді талап етеді.
Жәңгір хан уақытты барынша созуға тырысады. Сол екі арада Орынбордан подполковник Гекке бастаған казак-орыс әскері көмекке келіп жетеді. 1837 жылы 15 қарашада Тастөбе деген жерде 700 казак-орыс, екі зеңбірек, ханның 400 сарбазы мен көтерілісшілер арасында шайқас болды. Зеңбіректен оқ атылғаннан кейін көтерілісшілер топ-топқа бөлініп кетеді. Исатай жаудың қолына түспеу үшін аз ғана жігіттерімен шегінуге мәжбүр болды.
1838 жылы 12 шілдеде Ақбұлақ шайқасында көтерілісшілер тағы полковник Гекке бастаған әскерге қарсы шықты. Қайтадан зеңбіректерден оқ атылды. Махамбет Өтемісұлы бастаған жасақ оқты қардай боратқан патша әскерлеріне қарсы тұра алмай, шегінуге мәжбүр болды. Шегінген көтерілісшілерге сұлтан Баймағамбет Айшуақұлының жасақтары күтпеген жердентап берді. Махамбеттің сарбаздарды сұлтанның жасақтарына тойтарыс берді. Осы кезде казак-орыс жүздіктері келіп, көтерілісішілерді қоршауға ала бастады. Олар тағы шегінуге мәжбүр болды. Ал азаттық қозғалыс жетекшісі Исатай Тайманұлы осы шайқаста қаза тапты.
Исатай қаза болғаннан кейін көтеріліс біршама бәсеңдеді. Алайда белсенді ұйымдастырушысы әрі идеологы Махамбет Өтемісұлын қуғындау саясаты тоқтамады.
Ақбұлақ шайқасынан кейін Махамбет Қайыпқали сұлтанмен бірге Хиуа жеріне өтіп кетеді. Сол жақта Алақұл ханмен байланыс орнатып, қазақтар орыс патшалығынан қысымшылық көрген жағдайда Хиуа жағына көшуге рұқсат алады.
1839 жылдың қазан айында Махамбет Өтемісұлы Бөкей Ордасына келеді. Жәңгір хан Әділ Бөкейханов сұлтанға батырды тауып, тұтқындауға бұйрық береді. Бірақ еш нәтиже шықпаған.
1840 жылдың желтоқсан айында Махамбет өз жақтастарымен бірге Беріш руының старшыны Ақтай Мұнаевтың 35 жылқысын барымталап, Орал арқылы Сарыкөл елді мекеніне қоныс аударады. Ал шілде айында генерал-майор Жемчужниковтың жасағына шабуыл жасайды. 1841 жылдың қаңтар айында әскери генерал-губернатор Орал жасақтарының атаманына Махамбет Өтемісұлын тұтқындауға бұйрық береді.
Наурыз айында Мұртаза Өзбекқалиев Махамбет Өтемісұлының теңіз жағалауындағы ауылдарда жасырынып жүргендігін жеткізеді. Сол кезде Голунов, Ведерников және Хохлов сынды жасақ басшылары батырды қолға түсіріп, Орынбордағы әскери-далалық сотқа тапсырады. Махамбет Өтемісұлын Орынбор түрмесіне жібереді. Ал ісі Орынбор әскери сотына тапсырылады.
1841 жылы 7 шілдеде сот "бүлікке" тағы араласса, қатаң жазалансын деген үкіммен тұтқыннан босатып, шекарадан өтпеуді қатаң ескертті.
1845 жылы Алаша руының старшындары мен билері Махамбетті Ішкі Орда жерінен түбегейлі қуып шығу туралы қоғамдық шешім шығарады. Себебі батыр халықты үнемі көтеріліске шақырған. Шешімге он екі старшын мен билер қол қойды.
Сол жылы 7 қыркүйекте шекаралық комиссия Махамбет Өтемісұлын ұстауға бұйрық береді. Оны орындауды сұлтан Баймағамбет өз мойнына алды. 1846 жылдың қазан айында Айшуақов Махамбетті ұстау үшін Ықылас Төлеев, Жанберген Боздақов, Төрежан Тұрұмов, Мұса Нұралин, Жүсіп Өтеулиев бастаған 20 адамды аттандырады.
Махамбет қоныс тепкен жерге келгенде Төрежан Тұрұмов оған сұлтанның ұрланған жылқыларды қайтару туралы бұйрығымен таныстыруға келдім деп алдайды да, үйге кіреді. Осы сәтте Ықылас Төлеев пен Мұса Нұралиндер кіріп, жылқыларды қайтаруды талап ету арқылы жағдайды қасақана ушықтырады. Махамбет өзінің кінәсіз екендігін дәлелдегісі келді. Бірақ үйге кіргендер оған жабылады. Ал Жүсіп Өтеулин батырдың басын шауып тастайды. Осыдан кейін олар Махамбеттің 8 жылқысы мен 4 түйесін қолды етіп, батырдың басы мен інісін сұлтанға жеткізеді.
Баймағамбет сұлтан істің мән-жайын шекаралық комиссияға түсіндіргенде Махамбет Өтемісұлын кінәлі етіп, қаруды өзі бірінші болып кезенгенінжәне Төрежан Тұрұмов бастаған адамдарды өлтіруге талпынғанын айтады.
Махамбеттің өлімін анықтау мақсатында Редкин бастаған тергеу тобы құрылса да, айтарлықтай нәтиже бермеді.
Исатай мен Махамбет бастаған көтеріліс патша үкіметінің отарлаусаясатынан туындады. Әсіресе, жер мәселесі қатты әсер етті. 30-шы жылдары Бөкей Ордасында 80 мыңға жуық адам болса, соның 20 мыңға жуық отбасы жер тапшылығынан зардап шеккен. Себебі патша шенеуніктері мен оның жақтастары шұрайлы жерлерді алып қойды. Ал тартып алынған жерлерді қайтадан қарапайым қазақтарға жалға беріп отырды. Оған қоса, түрлі алым-салықтар жинауды әдетке айналдырды.
Бөкей Ордасындағы жер тапшылығы әсіресе қарапайым халыққа ауыр тиді. Олардың жер сатып алуға немесе жалға алуға шамалары жетпеді. Қазақтар мекен еткен жерлерді орыс ауылдары мен станицалары қоршап тұрды. Ал шекараны асып өткені үшін ақы төлеу міндеті енгізілді. Мысалы, қазақтар шекарадан өткендері үшін отбасыға он сом, әр мал басына және шөп тиелген арба үшін он сомнан төлеуге мәжбүр болған.
Махамбет Өтемісұлы патша үкіметінің отарлау саясатын өзінің өлеңдері арқылы жеткізіп, халықтың мұң-мұқтажын жырларына арқау етті. Азаттық идеясы мен ұлт бірлігін, елдік мәселелерін тереңінен насихаттады.
Махамбет азаттық қозғалысын ұйымдастырушы ғана емес, тіл мамандарын таңғалдырған ақын болды. Оның жалынды өлеңдерінде көтерілістің барлық талап-тілектері бейнеленді.
Осы жыр жолдарының өзі азаттық идеясын толық бейнелеп тұр. Махамбет Өтемісұлы күйші ретінде де танымал. Батырдың ел арасында "Қайран Нарын", "Жұмыр қылыш", "Өкініш", "Жорық", "Ақжелең", "Ілме ақжелеңі" және тағы басқа да шығармалары кеңінен танымал.
Махамбеттің қабірі қалай табылды
1958 жылы Қажым Жұмалиев пен Тайыр Жароков Оралға іссапармен барды. Олар жергілікті газеттердің біріне Махамбеттің жерленген жерін көрсететін адамды іздестіріп жатқандарын хабарландыру арқылы жариялайды. Сол кезде Махамбетті жерлеуге қатысқан Бектұрған есімді адамның немересі Құрақ Бектұрғанов байланысқа шықты. Оның үшінші атасы Бектұрған Исатай мен Махамбеттің қарулы көтерілісіне қатысқан достары екен.
Бектұрған баласы Тәшенге, Тәшен өз ұлы Дінмұхамедке Махамбеттің бейітін көрсетіп кетіпті. Ал Дінмұхамед ақсақал баласы Құраққа: "Махамбеттей адамдар еш уақытта ұмытылмайды, ұмытылуға тиісті де емес. Күндердің күні оның жерленген жерін іздейтін адамдар табылар. Сондықтан балам, мен Махамбеттің басына тобылғы тігіп кеткелі тұрмын", - деп, өз қолындағы және баласының қолындағы қамшылардың сабын қайысынан ажыратып, тобылғысын Махамбет қабірінің бас жағы мен аяқ жағына көмеді. Баласына тобылғының шірімейтінін ескертеді. Осыны Қажым Жұмалиев пен Тайыр Жароковқа әңгімелеп берген.
Құрал ақсақал Қаройдағы ескі қабірлер арасынан Махамбеттің бейітін тауып, басындағы 1951 жылы көмілген қамшының тобылғы саптарын тауып көрсетеді. Осылайша, Махамбеттің қабірі табылды
1966 жылы антрополог-ғалым Ноэль Шаяхметов келіп, қазба жұмыстарын бастайды. Қабірден бас сүйегі денесінен ажыратылған Махамбет Өтемісұлының денесін алып, батыр бабамыздың бейнесін жасап шығады. 17 жылдан кейін Махамбеттің сүйегі бұрынғы орнына қайта жерленеді.
