НҰР-СҰЛТАН, 29 шілде — Sputnik. Осы аптада Ұлттық банк алғаш рет базалық мөлшерлемені 25 проценттік тармаққа – 9,25 процентке дейін көтерді, яғни ұлттық валютаны бірмаша қымбаттатты.
Сарапшылар ақша нарығын реттеуші базалық мөлшерлемені баяу көтеру арқылы ішкі нарықтағы сұранысқа кедергі келтірмей инфляцияны тоқтатуға тырысып жатыр және үкімет назарын бюджеттің шығын бөлігіне аударуда деп санайды.
Азық-түлік пен бірінші қажеттіліктегі заттардың қымбаттауы атқарушы билікке ішкі нарықтағы бағаны бақылауда ұстауды тапсырған президент пен халықты ғана емес, Ұлттық банкті де алаңдатып отыр. Қаңтарда Ұлттық банк алдағы 12 айда инфляция деңгейі 4-6% шегінде қалады деп сендірген болатын. Алайда инфляциялық ралли 2009 жылдан бергі ең жоғарғы мәнге жетіп, бағаның жылдық өсімі 7,9% деңгейінде болды.
Экономикалық теория негізінде инфляцияның ауытқуы ішкі сұраныс түрлі сала бойынша өндірісті кеңейту мүмкіндігінен асып түскенін білдіреді. Осы жағдайда кәсіпорындарға ұлғайып кеткен шығынды бағаға көшіру оңай болады.
"2020 жылғы инфляцияның артуы жағдайынан кейін жаздағы маусымдылық пен жалпы трендті есепке алсақ, соңғы рет инфляцияның күшеюі күтпеген жағдай болды. Сондықтан инфляцияны ақырын көтеру бұл қарқынды реттеу үшін жеткіліксіз болуы мүмкін", - дейді АКРА дербес рейтингтер мен макроэкономикалық анализдер тобы директорының орынбасары Жаннұр Әшіғали.
Оның ойынша, сол себепті монетарлық биліктің шешімі басымды түрде ішкі нарыққа бағытталған салалардағы экономиканың қалпына келуін ұстап тұрудың факторына айналуы мүмкін.
Елдегі беделді қаржы аналитиктерінің бірі Расул Рысмағамбетов базалық мөлшерлемені 0,25 процентке арттыру жеткіліксіз деп санайды. Ол Ұлттық банктің мұндай жартылай шешім қабылдауының себебі неде екенін айтты. Оның пікірінше, базалық мөлшерлемені арттыру инфляцияны сәл ғана тежей алады. Бұл шара Ұлттық банкке жалпы жағдайды бағалауға мүмкіндік береді. Ал инфляцияның үдеуіне 9,5% деңгейіндегі мөлшерлеме тойтарыс бере алар еді.
"Қыркүйекте Ұлттық банк осындай шешім қабылдауы мүмкін. Алайда базалық мөлшерлемені арттыру экономика өсімін, жалпы ішкі өнім өсімін тоқтататынын түсіну керек. Сондықтан әркез Ұлттық банк алдында экономика өсімін тежеместен инфляцияны бәсеңдету міндеті тұр", - деді сарапшы.
Біздің елімізде Ұлттық банктің ақшалай-кредиттік саясаты таргеттелген инфляцияны қамтиды. Тarget сөзі ағылшын тілінен аударғанда "мақсат" дегенді білдіреді. Ұлттық банктің мақсаты – жылдық деңгейі 6%-тен асатын инфляция.
Ұлттық банк осындай өсім жағдайында адамдар мен компаниялар кедейлікке тап болмай, қор жинап тіршілік ете алады деп санайды. Алайда Ұлттық банк қалай болғанда да осы мақсатқа қол жеткізуге тырыспайды. Ол елде өндіріс өсіміне арналған қолайлы жағдай мен қаржы нарығында тұрақтылық болуы үшін жұмыс істеп отыр.
Төмен баға мен жалпы ішкі өсім арасындағы теңгерім базалық мөлшерлеме есебінен болады. Ұлттық банк бұл мөлшерлемені көтерген кезде экономикадағы ақша қымбаттайды да, банктер тез арада депозиттер мен кредиттер құнын ұлғайтып жібереді. Бұл жағдайда адамдар сатып алудан (қарыз алудан) бас тартып, көбіне қор жинауға тырысады. Соның салдарынан тауарлар мен қызметтерге деген сұраныс төмендеп, баға өсімі тоқтайды, нәтижесінде инфляция баяулайды.
"Мөлшерлемені қазіргі еселеу инфляцияға әсер етпеуі ықтимал. Мұнда басқа механизмдер жұмыс істейді. Азық-түлік бағасы базалық мөлшерлеме төмен болғандықтан қымбаттап жатқан жоқ. Оған нарықта ұсыныс тапшылығы әсер етіп отыр. Тамыз бен қыркүйекте негізгі азық-түлік бағасы жаз маусымына байланысты арзандайды деп үміттенеміз", - дейді CA Cronos агенттігінің сарапшысы Сергей Полыгалов.
Ол негізінен импорт арқылы жеткізілетін азық-түлік емес тауарлардың бағасы мүлде басқа мәселе екенін айтты. 2021 жылы теңгенің долларға қатысты бағамы қатты өспесе, онда жағдай біршама тұрақты сипатта болатынын болжауға болады.
"Ал импорт қымбаттауы жалғасып жатыр. Мұнда экспорттаушылардың өткен жылғы шығындардың орнын толтыруға және қандай да бір себеппен доллар күрт қымбаттап кеткен жағдайда өздерін сақтандырып отырғаны да рөл ойнауда", - деп санайды Полыгалов.
Сарапшы ұлттық валюта бағамының салыстырмалы тұрақтылығы мұнай бағасының қымбат болуына байланысты екеніне сенімді. Маусымда Brent маркалы мұнайдың орташа айлық бағасы бір баррелі үшін 70,3-76,2 доллар көлемінде болды.
"Егер мұнай күрт арзандайтын болса, онда базалық мөлшерлемені арттыру қазақстандық теңге бағамын ұстап тұра алмайды", - дейді Полыгалов.
Ал АКРА дербес рейтингтер мен макроэкономикалық анализдер тобы директорының орынбасары бұл пікірмен келіспейтінін жеткізді. Ол әдетте Қазақстанда доллар бағамы қымбаттайтынын еске салды.
"Негізгі факторлар болмаған жағдайда мөлшерлемені арттыру нарықтағы ынталандыруларға елеусіз әсер етеді. Алайда теңгеге деген сұраныстың өсімі артуы байқалатын болады. Бұл тиімді шара болмақ. Себебі әдетте жыл ортасында теңгеге деген сұраныс төмендейді", - дейді Жаннұр Әшіғали.
Инфляцияны ыдырататын тағы бір фактор – үкімет шығындары.
"Базалық мөлшерлеме төмен болған кезде теңге арзандап, кредиттер мөлшерлемесі төмендеп қана қоймай, сондай-ақ қор нарығындағы қарыздар да арзандайды. Бұл жағдайда қаржы министрлігі мен квазимемлекеттік секторға өз бағдарламаларының тиімділігі бойынша жұмыс істемей-ақ, нарықтан қарыз алу оңайырақ болады", - дейді сарапшы Расул Рысмағамбетов.
Қаржы ресурстарының қымбаттауы мемлекеттік институттарды тиімді жұмыс істеуге, бюджетті қайта қарастыруға, шығындарды аса мұқият жоспарлауға мәжбүрлейді. Тамызда республикалық бюджетті кезекті рет қарау жоспарланып отыр. Рысмамбетов үкімет бюджет есебінен трансферттерді ұлғайтудан аулақ болғаны дұрыс деп санайды: экономикада мемлекеттік қаражат онсыз да көп.
Оқи отырыңыз: Ұлттық банк теңге неге әлсірегенін түсіндірді