Астанадағы ШЫҰ саммиті: Қазақстанның халықаралық саясаттағы рөлі артып жатыр
© Санат Иманғалиев
Жазылу
АСТАНА, 2 шілде – Sputnik. Сәрсенбі күні Астанада Шанхай ынтымақтастық ұйымына (ШЫҰ) мүше мемлекет басшылары кеңесінің 24-ші отырысы басталады.
Саммит "ШЫҰ плюс" форматында өтеді, яғни негізгі 9 қатысушы ел және ұйымға қосылатын Беларусьпен қатар Моңғолия, Әзербайжан, Катар, БАӘ, Түркия және Түрікменстанның мемлекет және үкімет басшылары да қатысады.
Сондай-ақ БҰҰ Бас хатшысы және ТМД, ҰҚШҰ және ЕЭК сияқты халықаралық ұйымдар өкілдері қатысады деп күтілуде.
Біз мұндай ірі саммитті өткізу Қазақстанның әлемдік саяси сахнадағы ұстанымына қалай әсер ететінін бағалау үшін сарапшылардың пікірін білдік.
ШЫҰ дегеніміз не және ондағы Қазақстанның рөлі қандай
Саясаттанушы Эдуард Полетаев 2024 жылы Қазақстан бірнеше халықаралық ұйымға, соның ішінде ШЫҰ-ға төрағалық еткенін баса айтады. Астана саммиті Қазақстан соңғы саммитте қабылдаған төрағалықтың кезеңін аяқтайды.
ШЫҰ немесе Шанхай ынтымақтастық ұйымы Қазақстан үшін маңызды ұйым, өйткені Қазақстан негізін қалаушылардың бірі болды. "Шанхай бестігі" 1996 жылы шекаралас аудандардағы қарулы күштерді өзара қысқарту мәселелерін шешу және "Шекара аймағындағы әскери салада сенімді нығайту туралы келісімге" қол қою үшін құрылған.
"Барлық шекаралық мәселелер шешілді. Айтпақшы, Қытаймен шекара мәселесі Ресей империясы әлі пайда бола қоймаған 17 ғасырда шешіле бастады. 60-жылдардағы оқиғалар, шекаралас аудандардағы кеңес-қытай қатынастарының шиеленісуі есімізде. Кейіннен ШЫҰ құрылған "Шанхай бестігінің" пайда болуы көптеген мәселелерді шешті және елдер арасындағы ықтимал қақтығыстарды жойған маңызды сәт болды", - дейді Эдуард Полетаев.
2001 жылы ұйымның негізгі құжаттарының біріне айналған ШЫҰ Хартиясына қол қойылды. Сондай-ақ "Терроризмге, сепаратизмге және экстремизмге қарсы күрес жөніндегі Шанхай конвенциясы" мен "ШЫҰ құру туралы декларация" маңызды құжаттар болып табылады. Бүгінгі таңда ұйымға 3,4 миллиардтан астам халқы бар 9 мемлекет кіреді, сонымен қатар 3 бақылаушы ел мен 14 диалог бойынша серіктес бар.
Сонымен бірге, ШЫҰ әскери-саяси ұйым емес, бірақ терроризм және экстремизммен белсенді түрде күресіп жатқанын мәлімдейді, дейді сарапшы.
"ШЫҰ өзінің бірегейлігін іздеуде: бұл әскери блок емес, ашық ұйым. Бірақ құрамында 2 ядролық держава, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің 2 тұрақты мүшесі, әлемдегі ең ірі 2 мемлекет – Қытай мен Үндістан, сонымен қатар БРИКС тобына кіретін елдер бар. Ұйым айтарлықтай қуатты және гуманитарлық ынтымақтастықты ілгерілетуді қоса алғанда, экономикалық бастамаларды дамытып жатыр. Алайда, оның қызметінің нысандарын нақты анықтау оңай емес, өйткені олар айтарлықтай кең, бірақ сонымен бірге тар бағытта емес", - деді Полетаев.
ҰҚШҰ әскери-саяси ынтымақтастықты жүзеге асырса, Еуразиялық экономикалық одақ еркін сауданы дамытуға бағытталған экономикалық бірлестік болса, онда ШЫҰ қызметін екі сөйлеммен бағалау мүмкін емес, дейді саясаттанушы. Дегенмен, ШЫҰ өзінің ауқымы мен қамтуы жағынан айтарлықтай салмақты ұйым.
Әлемнің назары Астанада болады
Қазақстандық саясаттанушы Талғат Қалиев Астана саммитінің басты айырмашылығы оның ауқымдылығында, себебі, 16 мемлекет басшысы мен БҰҰ Бас хатшысы Антониу Гутерриш қатысады деп күтілуде дейді.
"Антониу Гутерриштің келуі де іс-шараның маңыздылығын көрсетеді. Осыншама көп мемлекет басшыларын жинайтын жиын жиі бола бермейді. Мұнша көшбасшылардың келуі Қазақстанға деген құрмет пен Қазақстанның тамаша дипломатиялық табысын көрсетеді", - дейді Талғат Қалиев.
Саясаттанушы әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарының назары Қазақстанға ауатынын және Астана саммитінде маңызды шешімдер қабылдануы немесе күтпеген бағытта қадамдар жасалуы мүмкін екенін айтады.
Саммит аясында маңызды келіссөздер, мысалы, БҰҰ Бас хатшысы мен Ресей президенті Путин арасында Украина дағдарысы бойынша өтуі мүмкін. Путиннің Қытай төрағасы Си Цзиньпинмен және Түркия президенті Реджеп Ердоғанмен де кездесуі жоспарланған, бұл да жаһандық күн тәртібіне әсер етеді.
Саммитті ұйымдастыру Қазақстан үшін күрделі мәселе, өйткені шамамен 10 мың адамнан тұратын делегацияны қабылдауы керек. Қалиев Қазақстанның бұл міндетті абыроймен орындайтынына сенімді, өйткені еліміздің ЕҚЫҰ саммиті мен әлемдік діндер көшбасшыларының жыл сайынғы съезі сияқты ірі халықаралық іс-шараларды өткізу тәжірибесі бар. Қазақстан дағдарыс мәселелері бойынша ауқымды іс-шаралар мен келіссөз алаңдарын ұйымдастыруға қабілеттілігін дәлелдеді, дейді Қалиев.
Саясаттанушы, "Еуразиялық мониторинг" аналитикалық зерттеулер орталығының директоры Әлібек Тәжібаев ірі саммиттің Қазақстанда өтуі еліміздің әлемдік саяси сахнада айтарлықтай өскенін көрсетеді деп айтты. Бұл Қазақстанның дипломатиялық ұстанымын нығайтып, оның халықаралық келіссөздер мен ынтымақтастық алаңы болуға қабілеттілігін көрсететінін мәлімдеді.
Саммит сондай-ақ Орталық Азия аймағындағы негізгі ойыншы ретінде Қазақстанға назар аударады. Сонымен қатар, Тәжібаев елдің бай табиғи ресурстары мен инфрақұрылымының, соның ішінде "Жаңа Жібек жолы" сияқты бағыттарының дамуына негізделген экономикалық және стратегиялық ықпалын атады. Ол сондай-ақ Қазақстанның белсенді сыртқы саясатын, халықаралық ұйымдарға белсенді қатысуын және Ресей, Қытай, АҚШ және ЕО сияқты жаһандық ойыншылармен қарым-қатынасты қолдайтынын мәлімдеді.
Астана декларациясында неге баса назар аударылады
Талғат Қалиев маңызды құжаттар, соның ішінде Астана декларациясы қабылданатын Астана саммиті нәтижелі болады деп есептейді.
"Саммитке қатысушы елдер планетаның жартысын құрайтынын ескерсек, олардың шешімдері әлемнің болашағына айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Мұнша ел келісімге келіп, декларация қабылдағанда, бұл біздің өркениетіміздің тарихи даму траекториясына сөзсіз әсер етеді", - деп түйіндеді ол.
Эдуард Полетаев та Астана декларациясының маңыздылығына тоқталды. Қазақстан өз төрағалығы аясында бірқатар бастамаларды, соның ішінде "Әділ әлем пен келісім үшін дүниежүзілік бірлік туралы" бастаманы алға тартты. Саммитте сондай-ақ терроризм мен экстремизммен күрес бойынша түрлі жоспарлар, стратегиялар, сондай-ақ бағдарламаларға қол қойылып, әзірленеді. Сондай-ақ жасыл экономикадан бастап көлік пен логистикаға дейін әртүрлі тақырыптар талқыланады. ШЫҰ-ның алдағы 10 жылға арналған даму стратегиясы қабылданады. Эдуард Полетаев халықаралық және өңірлік мәселелерді шешудегі ШЫҰ рөлін күшейту бұл саммиттің мақсаты екенін айтты.
Астананың ірі халықаралық іс-шараларды өткізу тәжірибесі бар және бұл саммитті ұйымдастыруда оң рөл атқарады, деп есептейді саясаттанушы.
"Әрине, назар аударылады, өйткені сөзіне көп нәрсе байланысты әлемдік көшбасшылар шараға қатысады. Олардың тек ШЫҰ міндеттері аясында пікір білдіруі екіталай. Себебі, журналистер тақырыбы ауқымдырақ мәселелер бойынша сұрақ қояды. Саммиттің басты мақсаты – барлық қатысушы елдердің қауіпсіздігін нығайту. Бұл өте маңызды, оның ішінде тағы бір бітімгершілік платформасын ұсынатын Қазақстан үшін өзекті", - деді Полетаев.
Полетаевтың айтуынша, ШЫҰ беделі дамыған көпжақты бірлестік. ШЫҰ-ға мүше мемлекеттер басшылары кеңесінің 24-ші отырысының өтуі ұйымның институциализациядан өзара іс-қимыл механизміне дейінгі жолдан өткенін айғақтайды.
"Астана декларациясында не айтылатынын, барлық қатысушы елдердің қауіпсіздігін нығайтуға қандай мән берілетінін, олардың алдында қандай жаңа міндеттер тұрғанын, экстремизм және терроризмге қарсы күресте қандай шаралар қолданылатынын көреміз. Бәлкім, болашақ гуманитарлық ынтымақтастық туралы жаңа деректер жарияланады", - деді ол.
Құжаттарда бекітілген ШЫҰ-ның негізгі мақсаттарына өзара сенімді, достық пен тату көршілікті нығайту, жаңа сын-қатерлер мен қауіп-қатерлерге қарсы тұру, экономикалық, әлеуметтік және мәдени дамуға көмектесу кіреді. Полетаев негізгі құжат пен мемлекет басшыларының сөздері осы бағыттарға арналатынына сенімді.
"Қазақстан өзінің аймақтағы көшбасшылық ұстанымын тағы бір рет растайды. Астана саммиті әлемдік ақпараттық күн тәртібінде мемлекет басшыларының кейбір құжаттарды қабылдағаны туралы мәлімдемені ғана емес, сонымен қатар, Еуразиядағы бейбітшілік пен тұрақтылыққа ықпал ететін мемлекет басшылары айтқан маңызды бастамалар мен маңызды жолдауларды да көрсететініне сенімдімін", - деді Полетаев.
Заманауи дағдарыстар қауіпсіздік мәселелеріне назар аударуды арттырды, ал геосаяси мәселелер жаһандық ынтымақтастыққа кедергілер қалыптастыруда, дейді халықаралық мәселелер жөніндегі сарапшы, Қазақстан қоғамдық даму институтының қоғамдық процестерді зерттеу орталығының жетекшісі Тасым Риззат.
"Осы сыртқы көзқарас бойынша Қазақстан барлық субъектілермен инклюзивтілік, көпжақтылық және ізгі ниет рухында ынтымақтасатын дамып жатқан "орта держава" ретінде ерекшеленеді. Қазақстан әлемдік саясаттың және Еуразиядағы аймақтық мәселелерді шешудің тартылыс орталығына айналуда", - дейді саясаттанушы.
ШЫҰ-ның Астана саммиті тұрақты бейбітшілік формуласын және барлық халықаралық ойыншылардың мүдделерінің тепе-теңдігін қамтамасыз ететін жаңа "жаһандық қауіпсіздік архитектурасын" табуға бағытталған. Саясаттанушының пікірінше, саммит нәтижелері Қазақстанның халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға үлес қосатын белсенді және жауапты жаһандық мемлекет ретіндегі ұстанымын нығайтады.
"Қазақстанның медиатор ретінде әрекет ету қабілеті ықтимал жанжалдарды шешуге көмектесіп қана қоймай, ортақ ынтымақтастық алаңын қалыптастыруға ықпал етеді. Қазақстанның экономикалық тұрақтылығы мен дипломатиялық әлеуеті ШЫҰ-ға мүше мемлекеттердің мүдделерін жақындастырып, өңірлік ынтымақтастықты нығайтуға және қауіпсіз ортақ кеңістікті қамтамасыз етуге тірек бола алады", – деді Тасым Риззат.
ШЫҰ өз шекарасын кеңейтіп жатыр
Астана саммитінде Беларусьтің ШЫҰ-ға кіруінің үш жылдық рәсімі аяқталады. Саясаттанушы Тасым Риззат Беларусьтің диалог бойынша серіктес және бақылаушы мәртебесінде ШЫҰ қызметінің барлық негізгі аспектілеріне белсенді қатысуы және барлық қажетті міндеттемелерді жедел орындауы таңғалдырады деп айтты.
"Беларусь әрқашан ұлы державалардың жаһандық үстемдігі мен шағын елдердің шектеулі мүмкіндіктері арасындағы тепе-теңдікті сақтауға ұмтылды. Еуропадағы бағыттың тарылуынан кейін Беларусь Азия аймағындағы келешекке байланысты белсенділік танытты. Мұнда ол ШЫҰ кеңістігіндегі экономикалық интеграцияны одан әрі жетілдіруге бірінші басымдық береді", - дейді Тасым Риззат.
Беларусьтің ШЫҰ елдерінің барлығымен жақсы қарым-қатынаста екенін Эдуард Полетаев та баса айтты. Ол ШЫҰ жұмысына 14 жылға жуық уақыт бойы, яғни алдымен диалог бойынша серіктес, кейін бақылаушы ретінде қатысып келеді.
"Беларусь президенті Лукашенко саммиттерге қатысты. Жақында ол ШЫҰ елдерін Батыстың санкциялық саясатына бірігіп қарсы тұруға шақырды. ШЫҰ-ның барлық елі, мұндай саясаттан кейбіреуі көбірек, кейбіреуі азырақ белгілі бір проблемаларды бастан кешіруде. Сонымен қатар, ШЫҰ елдері - бұл сауда-өнеркәсіптік, технологиялық кооперация, көлік кеңістігі, транзиттік тасымалдау, оған Беларусь қызығып отыр. Беларусь ШЫҰ-ны толыққанды, маңызды ұйым ретінде қарастырады, сонымен қатар мәдени, гуманитарлық ынтымақтастық та бар", - дейді Эдуард Полетаев.
Сауда-экономикалық ынтымақтастық та маңызды рөл атқарады, деп есептейді Полетаев.
Саясаттанушы Талғат Қалиев Беларусьтің ШЫҰ-ға қосылуының геосаяси маңыздылығына тоқталып, бұл ұйым дамуының жаңа кезеңінің бастауы екенін айтты.
Беларусьтің қосылуы Шанхай ынтымақтастық ұйымының географиялық шекараларын кеңейтеді, оның ішінде ұйымның ықпал ету аймағына Шығыс Еуропаны қосады.
"Бұған дейін тек азиялық ұйым болып саналған ШЫҰ енді Еуропадағы елді толығымен қамтып, трансконтинентальды болады. Ұйымның көліктік, инфрақұрылымдық және логистикалық мүмкіндіктерінің кеңеюін ескерсек, бұл оны жаңа деңгейге шығаратын маңызды оқиға", - деді Қалиев.
Бұл пікірді саясаттанушы Әлібек Тәжібаев та құптайды. Ол Беларусь ШЫҰ-ның географиялық шекараларын, соның ішінде ұйымның ықпал ету аймағында Шығыс Еуропаны кеңейтіп жатқанын айтты.
"Бұл Азия мен Еуропа арасындағы байланысты нығайтуға және жаңа сауда және логистикалық бағыттарды дамытуға көмектеседі", - дейді Әлібек Тәжібаев.
Саясаттанушы Беларусьтің ұйымға қосылуының ШЫҰ геосаяси ауқымының кеңеюінен басқа бірнеше маңызды салдарын да атады. Оның айтуынша, Беларусь өнеркәсіптік әлеуеті мен аграрлық секторының арқасында экономикалық ынтымақтастыққа айтарлықтай үлес қоса алады. ШЫҰ-ға мүше елдер арасындағы өзара инвестиция мен сауда айтарлықтай артуы мүмкін.
"Беларусьтың ұйымға қосылуы ШЫҰ аясындағы саяси және әскери альянстарды нығайтып, аймақтағы ұжымдық қауіпсіздік пен тұрақтылықты арттырады. Беларусь Ресейдің одақтасы ретінде ШЫҰ-ның халықаралық аренадағы позициясын нығайтуға үлес қоса алады", - дейді Әлібек Тәжібаев.
Ол ШЫҰ саммитінің Қазақстанда өтуі және Беларусьтің ұйымға кіруі бұл елдердің әлемдік саяси аренадағы және аймақтық ынтымақтастық аясындағы маңыздылығы мен ықпалының артып келе жатқанын көрсетеді деп қорытындылады.
