НҰР-СҰЛТАН, 14 шілде - Sputnik, Жәния Орынқаева. Бүкіл әлемде стримингті платформалар, онлайн кинотеатрлар, миллиондаған кітабы бар кітапханалар қарқынды дамып жатыр. Контент пайдаланушылар жазылым ақысын төлейді де, шығармашылық адамдардың маңдай термен жасаған еңбектерінің нәтижесін пайдалана береді. Алайда Қазақстанда музыка тыңдау, кино көру және кітап оқу үшін халық ай сайын ақы төлеуге дайын емес. Адамдар мұны тегін пайдалануға үйреніп алған.
Республиканың түрлі ойын-сауық орындарында авторлық контентті пайдалануға қатысты да дәл осындай жағдай қалыптасқан. Кәсіпкерлер желіден қажетті музыканы жүктеп алып қолданады да, туынды авторларына музыканы пайдаланғаны үшін ақы төлеуге дайын емес.
Бұл жағдайды ретке келтіру мақсатында Қазақстанда интеллектуалдық меншік саласындағы заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша бірқатар түзету енгізу туралы бастама көтерілді. Осы мәселені заң тұрғысынан реттеу және азаматтарды авторлық еңбек үшін ақы төлеуге дағдыландырудың маңыздылығы туралы Sputnik Қазақстан тілшісі әділет вице-министрі Ақерке Ахметовамен сұхбаттасты.
Интеллектуалдық меншікті қорғау
– Ақерке Естайқызы, интеллектуалды меншікті қорғау мәселесі бойынша қазір Қазақстан әлемде нешінші орында тұр?
– Дүниежүзілік экономикалық форум дайындайтын Жаһандық бәсекеге қабілеттілік индексі бар. Қазақстан 2006 жылдан бері осы рейтингке қатысып келеді. 2020 жылы коронавирус пандемиясына байланысты рейтинг әзірленген жоқ. 2019 жылы 141 мемлекет бойынша дайындалды. "Интеллектуалдық меншікті қорғау" индикаторы бойынша Қазақстан 72 орынды иеленіп, 2 саты жоғары көтерілді.
Сонымен қатар Қазақстан Жаһандық инновациялар индексі (ЖИИ) бойынша да жақсы серпін көрсетті. Ол индексті Корнелл университеті, INSEAD институты, Дүниежүзілік банк, Дүниежүзілік экономикалық форум, Дүниежүзілік электр байланысы одағы және басқа да ұйымдармен серіктестік арқылы Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымы дайындайды.
ЖИИ елдерді инновациялық қолдау, адами капиталды дамыту және ғылыми зерттеулерге жұмсалатын шығындар, дайындалатын білім мен технологиялар көлемі және креативті индустриялардың даму деңгейі бойынша бағалайды. 2020 жылғы рейтингке 131 мемлекет қатысты. Қазақстан өз позициясын 2 бірлікке жақсартып, 77-ші орынға ие болды. Қазақстан Үндістан мен Ираннан кейін ЖИИ көшбасшылары үштігіне еніп, Орталық және Оңтүстік Азия елдері арасында 3 орынға ие болғаны қуантады.
Министрлік осы салада қолданылатын заңнаманы жетілдіру бойынша жұмыс жасап жатыр. Интеллектуалдық меншікті дамыту мәселелері халықаралық ұйымдардың сарапшыларымен тұрақты негізде талқыланып келеді.
– Интеллектуалдық меншікті қорғау бойынша қазір қолданыстағы заңның олқылығы неде?
– Қазақстанның нормативтік базасы қалыптасып үлгерген. Дүниежүзілік интеллектуалдық меншік ұйымы әкімшісі болып саналатын интеллектуалдық меншік саласындағы негізгі халықаралық келісімдерге қосылдық. Халықаралық сарапшылар Қазақстанның ұлттық заңнамасы осы саладағы халықаралық келісімдермен үйлесімде екенін атап өтуде. Біз цифрлық технологиялық көз ілеспес жылдамдықпен дамып жатқан әлемде өмір сүріп жатырмыз. Осыған байланысты интеллектуалдық меншік құқығын қорғау саласындағы әдіс-тәсілдер де өзгеріп отыр. Интеллектуалдық меншікті дамыту үшін қолайлы жағдай жасау біздің міндетіміз.
– Әйтсе де, заңға өзгерту енгізуге нақты не түрткі болды?
– Қазір мәжіліс қарауында жатқан заң жобасына парламент депутаттары бастамашылық етті. Әділет министрлігі халықаралық сарапшыларды тарту арқылы заңнама мен құқық қолдану актілеріне талдау жүргізді. Ұсыныстар дайындалды. Депутаттар талдау мен ұсыныстарды қарап шығып, заңнамаға түзетулер енгізу керектігі айтылды. Егер ұсынылған түзетулерге көз салар болсақ, ол заңнаманы халықаралық келісімдерге сәйкестендіруді және интеллектуалдық меншік құқығын қорғауды жетілдіруді қарастырады.
Контент авторларының жай-күйі
– Ақерке Естайқызы, түзетулер пакетін дайындайтын кезде мәдениет саласының қайраткерлері секілді авторлық құқығы бар азаматтар шақырылды. Олардың өтініштері қандай еді?
– Заңнаманы жетілдіру бойынша өз ұсынысын, негізінен, жазушылар, композиторлар, ақындар айтты. Ол ұсыныстар ұжымдық ұйымдардың жұмысына қатысты. Көтерілген мәселенің бірі – осындай ұйымдардың ашықтығын арттыру. Авторлар мұндай мекемелердің тиімді жұмыс істегенін қалайды. Себебі уақытылы авторлық қаламақы алу олардың жұмысына тәуелді. Мұндай мекемелер Қазақстанда 20, кейбірі 10 жыл бұрын тіркелген. Тәжірибе аса көп емес. Сондықтан гонорар алуды қарастыратын авторлар құқығын қамтамасыз ету бойынша құқықтың алаң қалыптастыру біздің ортақ міндетіміз.
– Депутаттарға сауал жолдағандардың бірі – әзілкеш Тұрсынбек Қабатов. Ол қазақстандық өнер қайраткерлері авторлық қаражат алмайтынын айтты. Бұл қалай қалыптасты? Оны жою мүмкін бе?
– Әртістердің өкілі ретінде Тұрсынбек Қабатов та, басқа әртістер де парламент депутаттары әзірлеген заң жобасын жіті бақылап отыр. Жалпы Қазақстандағы авторлық сыйақыны жинақтаумен айналысатын ұйымдар жұмысына қатысты сұрақ көп. Ең алдымен мән беретін тұсы – тәжірибенің аздығы. Одан кейін ондай ұйымдарды авторлардың өзі құрып, өзі басқарып отыр. Бәлкім авторлар өз құқығын талап ете алмай отырған болар. Қалай болғанда да осы заң жобасы жоғарыда аталған мәселелерді шешуге бағытталған.
– Ал біздің елде авторлық құқытың сақталуына кім бақылау жүргізеді?
– Авторлық құқық пен аралас құқық саласындағы мемлекет реттеуін жүзеге асыратын құзырлы орган – әділет министрлігі. Интеллектуалдық меншік құқығының саласы жеке құқыққа жатады. Себебі авторлар мен пайдаланушылар арасында туындайтын қарым-қатынас азаматтық-құқықтық қарым-қатынас саласында болады.
Сондай-ақ Қазақстанда авторлар, орындаушылар мен фонограмма әзірлеушілер құқығын басқаратын ұжымдық ұйымдар да бар. Әр автор ұйымды өз бетінше таңдауға құқылы.
– Егер нақты сандарға көшсек, авторлық жарна арқылы отандық авторлар ай сайын қанша табыс тауып отыр? Ол көрсеткіштің шетелдік табыстан айырмашылығы қандай деңгейде?
– Біздің және шетелдік авторлардың сыйақыларын салыстырудың қажеті жоқ. Себебі гонорар сомасы туындыны қолдануға, оған деген сұранысқа қатысты болады. Ал авторлар қанша табыс көретініне қатысты айтсақ, оны авторлардың өзінен сұраған абзал.
– Жақсы, олардан да сұрармыз. Қазақстанда авторлық құқықтың бұзылуы қай салада жиі кездесетіні туралы айта кетсеңіз.
– Тәжірибе көрсеткендей, авторлық құқықты бұзу фактілері көбіне дәмхана, барлар, мейрамханалар, сауда ойын-сауық орталықтарында ел алдында орындау кезінде жиі тіркеледі. 15 жыл бұрын CD-диск шығару кезінде құқық бұзылғаны туралы айттық. Жаңа технологиялардың дамуы авторлық құқықты бұзу фактілерін интернет кеңістігіне көшірді. Еуразия экономикалық одағы мемлекеттеріндегі бұл проблеманы шешу үшін интеллектуалдық меншік нысандарына қатысты құқықбұзушылықпен күрес жүргізуде бірлескен әдістер дайындап, сәйкес халықаралық келісімді әзірлеу ұсынылды. Сондай-ақ қазір ТМД аясында телекоммуникациялық салада авторлық және аралас құқықты қорғау бойынша келісім дайындалып жатыр.
– Авторлық құқықтың бұзылуы немесе төлемге қатысты шетелдік авторлардан Қазақстанға жыл сайын қанша наразылық келіп түседі?
- Авторлық құқық саласындағы заңнамаға сәйкес, ұжымдық ұйымдар осы тектес құқықты басқаратын шетелдік мекемелерге жылына кемінде бір рет сыйақы сомасын төлеуге міндетті. Ал шетелдік авторлардың арыз-шағымы туралы фактілер бізге белгісіз.
– Интернетте авторлық құқықты сақтау жайы қалай? Музыка, сурет, кітап және фильмдерді заңсыз көшіру бақылап отырған кім бар?
– Расында да, авторлық және аралас құқықты бұзу интернетке ығысты. Құқықтарды қорғау механизмі заңнамада қарастырылған. Авторлар мен құқық иеленушілер құқық қорғау органдары немесе сотқа жүгінуге құқылы. Сондай-ақ авторлық құқық нысандарын заңсыз тарататын интернет-ресурстарды бұғаттау шарасы да қарастырылған. Ішкі істер органдарының ақпараты бойынша 2020 жылы лицензиясы жоқ бағдарламалық жасақтаманы тарататын 24 шетелдік интернет-ресурс анықталған. Қазақстандық пайдаланушылар үшін бұғаттау мақсатында олар туралы ақпарат тыйым салынған материалдар, сілтемелер мен сот шешімдері тізіміне енгізілді.
– Желіде авторлық құқықты сақтамағаны үшін жаза қарастырылған ба?
– Қазақстанның Қылмыстық кодексінде авторлық құқықты бұзғаны үшін жауапкершілік қарастырылған. Контрафакті өнімдерін заңсыз қолдану, сақтау, жөнелту немесе дайындау үшін, сондай-ақ авторлықты иемдену үшін жауапкершілік бар.
– Қазақстанда авторлық құқықты бұзғандар қандай жазаға тартылады? Оны қатаңдату жоспарда бар ма?
– Біздің елдегі заң бойынша авторлық құқықты бұзғандар азаматтық немесе қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Қылмыстық жауапкершілік айыппұлдан бостандықты шектеуге дейінгі қатаң шараларды қарастырады. Сондықтан оны тағы қатаңдату туралы мәселе қаралып жатқан жоқ.
Жаңа заң қандай өзгеріс әкеледі
– Қазір мәжіліс қарауында жатқан заңдағы негізгі түзетулерге тоқталсақ. Заң қабылданғаннан кейін қандай өзгеріс болады?
– Заң жобасы ұлттық заңнаманы халықаралық келісімдермен үйлестіруге бағытталған. Жалпы заң жобасы авторлардың, өнеркәсіптік меншік нысандары иелерінің құқықтарын қорғау жүйесін одан әрі жетілдіруді көздейді.
Заң жобасы келесі түзетулер қарастырады:
- сыйақы алуға арналған авторлардың құқықтарын қорғау үшін ұжымдық ұйымдардың ашықтығына қойылатын талаптар күшейтіледі;
- ұлттық брендтеуді дамыту және сату нарығын кеңейту үшін жаңа нысан – "географиялық нұсқау" енгізіледі;
- тіркелмеген өндірістік үлгілерді қорғау үшін "қысқа мерзімді қорғау" режимі енгізіледі;
- "оппозициялық" жүйені қолдану бойынша тараптардың мүмкіндіктері кеңейтіледі. Бұл өтінім сатысында-ақ тіркеуге қарсы наразылық ұсынуға рұқсат береді;
- патенттік сенім иелерінің жұмысын реттеу талаптары нақтыланады.
Қазақстан мәдениетінің дамуы, кей жағдайда еліміздегі экономиканың дамуы авторлар мен құқық иелеріне тәуелді екенін айтқым келеді. Сондықтан оларды өз құықтарын қорғауда белсенді болуға шақырамыз. Біз өз кезегімізде құқықтық алаңда олардың құқықтарын қорғау бойынша қолайлы жағдай жасаймыз.
