"Гормон" сөзі грек тілінен аударғанда "қоздырғыш" деген мағынаны білдіреді. Бұл осы заттарды дәл сипаттайтын тура анықтама. Себебі гормондар ағзадағы жасушалар деңгейінде көптеген реакцияны іске қосады және жылдамдатады, деп жазды kp.ru.
Адам ағзасында дүниеге келген сәттен, анығырақ айтсақ, жатырда пайда болған кезден соңғы демі шыққанға дейін бірнеше мыңдаған түрлі биохимиялық реакция үздіксіз жүріп отырады. Олар тіндердің, органдардың, жүйелердің және жалпы ағзаның жұмысына әсер етеді. Бұл реакциялар ағзадағы барлық процесс дұрыс жүруі, толыққанды және дұрыс метаболизм, яғни зат алмасу болуы үшін қажет.
Көңіл-күйден бастап бала көтеруге дейінгі барлық қызметті бақылап отыруы үшін біздің денеміз өндіретін маңызды заттың бірі – гормондар. Олар зат алмасу процесін қадағалап, біздің физикалық және писхикалық күйіміз жақсы болуына мүмкіндік береді. Гормон бөлетін органдар ортақ эндокриндік жүйеге біріктірілген.
Адам гормондары қандай болады
Эндокриндік жүйе бірқатар орган мен бездерді, сондай-ақ күрделі реакциялармен өзара тығыз байланысқан жеке тіндерді біріктіреді. Бұл оларға белгілі бір тітіркендіргіштердің әсерінен гормондарды бөлуге мүмкіндік береді. Жүйке жүйесі эндокриндік органдардың жұмысын басқарады: ол ағзадағы түрлі биохимиялық процестерді үйлестіреді, қандай да бір гормон бөлінуінің ұлғаюы немесе азаюы есебінен әр мүшенің жұмысын реттейді.
Гормондардың өзі белсенді биологиялық қосылыс болып саналады. Оларды ағза үлкен көлемде синтездейді, ал олар өз құрылымын өзгертпестен және денедегі түрлі затқа айналу процесіне қатыспастан ақпаратты түрлі мүшелер мен тіндерге жолдайды.
Бүгінгі күні ғалымдар 60-тан астам гормон түрін ашты. Оның ішінде жыныстық қатынасқа да қатысты гормондар да бар. Әйелдер (эстроген тобы) және ер адамдардағы (андроген тобы) гормондар болып бөлінуіне қарамастан бұл бөлуді шартты деп атауға болады. Себебі әйел ағзасында да белгілі бір функцияларды атқаратын ер адамдардың гормондары болуына, ал әйел ағзасындағы гормондар ер адамдардың денесінде жұмыс істеуіне байланысты. Сонымен қатар андроген гормондары эстроген қосылыстарын құрудың негізі болып саналады және олардың барлығы зат алмасу процесін қолдау үшін маңызды.
Гормондар түрі
Гормондардың бірнеше негізгі тобы бар екені белгілі.
Ақуызды және полипептидті. Оған гипофиздегі алдыңғы немесе артқы бөлік, сондай-ақ ұйқы, қалқанша маңы және қалқанша безі бөлетін заттар жатады.
Стероидты гормондар. Олар бүйрек үсті безіндегі қыртысты заттар, аналық без, атабез, сондай-ақ плацентадан, яғни ұрық жолдастан бөлінеді.
Тирозин түзетіндер. Олар қалқанша безі, бүйрек үсті безінен (олардың мидағы бөліктерінен) бөлінеді.
Май қышқылынан бөлінетіндер. Олар аса тұрақсыз қосылыс болып саналады және жергілікті деңгейде ғана жұмыс істейді. Бұл топқа простагландиндер, лейкотриенттер немесе тромбоксандарды жатқызады.
Адам гормондары қайда түзіледі
Гормондарды эндокрин бездер, кейбір бөлігін мүше жасушалары белгілеген тіндер түзеді.
Гипоталамус. Бұл – барлық басқа безді және периферия гормондарының бөлінуін басқаратын және гипофизмен тығыз байланыста жұмыс істейтін негізгі орган. Гипоталамустың өзі рилизинг-гормондарды бөліп шығарады. Олар гипофизге қайсыбір тропин-гормондардың (тропты гормондар) синтезін іске қосу немесе басуға бұйрық береді. Ал бұл гипофиз гормондары қалқанша без, бүйрек үсті бездері, жыныс мүшелері және тағы басқа бездердің жұмысын басқарады.
Гипофиз. Ол да окситоцин, соматотропин, пролактин, вазопрессин секілді тіндер мен жасушалардың жұмысын реттейтін гормондар түзеді.
Эпифиз. Бұл шағын без гипофиз бен гипоталамустың жанында орналасқан. Бүгінде эпифизді де эндокриндік бездер қатарына жатқызды. Ол ұйқы кезеңдері мен адамдардың белсенділігін реттейтін мелатонин атты затты бөледі.
Қалқанша безі. Ол T3 және T4 гормондарын, сонымен қатар тирокальцитонин бөледі. Олар зат алмасуды, дене температурасын, ақуыз синтезі мен ыдырауын, салмақтың өсуі мен азаюын, кальций алмасуын реттейді.
Қалқанша маңы бездері. Олар парат-гормонын шығарады. Бұл қаңқа сүйегі және бұлшықеттің жұмысын күшейтуге көмектесетін тіндердегі минералды тұздардың деңгейін реттеу үшін қажет.
Айыр безі. Ол иммундық жүйенің жұмысына көмектесетін, Т санатына жататын лимфоциттердің түзілуін және жетілуін ынталандыратын тимозин гормонын, сонымен қатар тимопоэтин мен тимостерин бөліп шығарады.
Ұйқы безі. Оның басты рөлі - инсулин гормонының, сонымен қатар оның антагонисті – глюкагонның бөлінуі. Олар көмірсулар алмасуының деңгейін (немесе қарапайым тілмен айтқанда, қандағы және тіндердегі, жасушалардағы қант концентрациясын) реттеуге көмектеседі.
Бүйрек үсті бездері. Бұл – гормондардың үш тобын бөлетін күрделі эндокриндік органдар. Олардың бірі - ми затының аумағында синтезделетін адреналин және норадреналин. Көлемі шағын бұл органдардың қыртысты қабаты стероидты гормондар бөліп шығарады. Олардың ішінде ең танымал кортизол (күйзеліске жауап береді), альдостерон (ағзадан судың шығуына немесе сақталуына жауап береді) бар. Бүйрек үсті бездері жыныстық гормондарды да шығарады.
Әйелдердің тестикулдары (аналық без). Олар эстроген және прогестерон атты гормондар тобын бөледі. Сондай-ақ аналық без релаксин бөледі. Бірақ бұл процесс тек жүктілік кезінде болады.
Ер адамдардың тестикулдары (аталық без). Андрогендер бөледі. Соның ішінде ең танымалы – тестостерон.
Сонымен қатар гормондар плацентадан да бөлінеді. Бұл – жүктілік кезінде ғана болатын уақытша орган. Плацента баланың дұрыс дамуына ықпал етеді және оның гормондары жатырдағы сәбиге үздіксіз қорек пен оттегі жеткізілуіне көмектесіп, әйел денесіне де әсер етеді.
Сондай-ақ май тіні бөлетін гормон да бар. Ол лептин деп аталады. Асқазан жасушаларымен бөлінетін грелин атты гормон онымен аса тығыз байланыста жұмыс істейді. Олар тәбет пен тою сезімін реттейді.
Сол сияқты ас қорытуды, қабынуды, сұйықтық алмасуды және денедегі басқа да көптеген функцияларды реттейтін тіндік гормондар тобы бар.
Адам гормондарының функциясы
Ағзадағы басқа заттарға қарағанда гормондардың өзіндік әрекет ету ерекшелігі бар. Оларды кейбір мүшелер бөліп шығарады, содан кейін олар қанға түсіп, қан айналымында жүреді де, өздері әсер етуге тиіс "нысаналы" органдар мен тіндерге жетеді. Кейде гормондардың рецепторлары бар тіндер осы заттар бөлінетін аумақтан тым алыс қашықтықта орналасады. Ақпаратты гормондар арқылы жолдау тіндерде айрықша орын - рецепторлардың болуына байланысты жүзеге асырылады. Олар іске қосылғаннан кейін гормонның әсері қалыптасады. Ол әсердің айқындылығы қанға бөлінген гормонның көлеміне, рецепторлардың күйіне және әсер етуге тиісті тіндердің жұмысына байланысты болады.
Гормондардың басым бөлігі бірнеше ықпал мен функцияға ие. Бірақ олардың әрекет ету спектрін жалпылама түрде негізгі 4 әсерге біріктіруге болады:
- ағзаның өсуі мен дамуына ықпал ету;
- репродуктивті қызметтерге қатысты әсер;
- ішкі гомеостазды қолдау (процестер айналымын реттеу);
- энергия алмасу.
Барлық гормонның әрекет етуінің белгілі бір ұзақтығы болады. Одан кейін гормондар әсерінен айырылады.
Гормондармен байланысты қандай аурулар бар
Гормондарға қатысты проблемалардан туындайтын ауруларды эндокриндік деп атайды. Алайда гормондар метаболизмге әсер ететіндіктен ең дұрысы мұндай ауруларды эндокриндік-айналымды деп атау керек. Бұл топқа бірнеше жүздеген түрлі патология кіреді – туа біткен, тұқым қуалайтын немесе өмір сүру кезінде пайда болған. Эндокриндік бездер, сондай-ақ олардың гормондары әсер ететін басқа да ағзалар мен тіндерге зақым келуі мүмкін. Ең көп таралғандарының ішінде мыналарды атауға болады:
- қант диабеті;
- гипо- немесе гипертиреоз;
- Кушинг ауруы;
- семіздік;
- метаболизмдік синдром;
- акромегалия;
- гипогонадизм.
Сонымен қатар гормондар соматикалық және инфекциялық басқа да аурулардың дамуына немесе асқынуына ықпал ете алады. Психикадағы проблемалар да гормоналдық ахуалдың бұзылуымен байланысты болады.
Ең жиі қойылатын сұрақтардың жауабы
Гормондардың жұмысын қалай тексеруге болады?
Денсаулығыңызға қатысты қандай да бір шағымыңыз болса, дәрігерге қаралу керек. Яғни сізді бірдеңе мазаласа, хал-жағдайыңыз нашарласа, қалыпты күйіңізден тыс сезім пайда болса. Мысалы, шаштың түсуі, салмақтың ауытқуы, тәбеттің тұрақсыздығы, бас айналу, теріде иіс пайда болуы, жалпы жұмыс істеу қабілетіңіз төмендесе, маман көмегіне жүгіну керек.
Қазіргі уақытта гормондардың жұмысын тексеру үшін чек-ап өтуге мүмкіндік бар. Егер шағымданып отырған ер адам болса, онда тестостерон, эстрадиол, стадион деңгейін тексереді. 45 жастан асқан ер азаматтардың ағзасындағы дигидротестостерон, пролактин, онкомаркерлер де тексеріледі.
Ал науқас әйел адам болса, онда репродуктивті жастағы әйелдерде фолликул ынталандырушы және сары дене гормоны тексеріледі. Сонымен қатар прогестерон, егер артық салмағы болса, онда инсулин, қалқанша безінің жұмысын саралау үшін ТТГ, Т3 және Т4 тексеріледі.
Сол сияқты репродуктивті жастағы әйелдердің ағзасындағы эстрадиол және антимюллер гормондары да назардан тыс қалмайды.
Ал етеккір тоқтаған кезде парат-гормонын тексеру керек. Себебі көп жағдайда кальцийді сіңіруге қатысты проблемалар туындайды, сүйек тіндерінің минералды алмасуы бұзылады. Бұл жағдайда D3 дәруменінің деңгейін де тексеру қажет.
Анализді кім тапсыруы керек?
Бүгінде семіздік мәселесі әлі де өзектілігін жоғалтқан жоқ. Сондықтан артық салмағы бар немесе семіздікке шалдыққан адамдар міндетті түрде дәрігерге қаралуы керек.
Олар тек гормондарды ғана тексеріп қоймай, жалпы денсаулығына толыққанды зерттеу жүргізуі керек. Семіздік – бұл косметикалық ақау емес, бұл ауру.
Гормондардың деңгейін халық емімен реттеуге бола ма?
Гормондардың ретін қалыпқа келтіретін ең танымал әрі қауіпсіз әдіс бар. Ол – салауатты өмір салты. Яғни дұрыс тамақтану, спортпен шұғылдану, зиянды әдеттерден арылудың артында сан мың пайда жатыр. Оның тиімділігі жоғары, бірақ адамның үлкен күш-жігерін қажет етеді. Мысалы, семіз ер адамның ағзасында гормондар теңсіздігі болады: эстрадиол шамадан тыс көп, ал тестостерон төмен. Бұл май тіндеріндегі ер адам гормонының әйел гормонына өзгеруіне байланысты туындайды.
Гормондар теңдігін қайта қалпына келтірудің жалғыз жолы – арықтау. Яғни аз тамақтанып, көп қимылдау қажет. Халық емінің ең тиімдісі де осы.
Ал интернеттегі ақыл-кеңес пен емдерге келсек, онда арықтаймын деп уақыт пен ақшаңызды жоғалтасыз. Сондай-ақ денсаулығыңызға үлкен зиян келуі мүмкін. Қазір биоактивті қоспаларды қабылдау сәнге айналғандай. БАҚ жалпы қауіпсіз болғанымен, оны шамадан тыс көлемде тұтыну және бірін-біріне араластыра қабылдау ең алдымен бауырға айтарлықтай залал келтіреді. Кейбір БАҚ-лар жасушалардың жұмысына кедергі келтіреді.
Гормон қабылдаудың қандай қаупі бар? Семіздік пайда бола ма?
Гормондардың әсері де, қызметі де әрқилы. Егер дәрігер кортикостероид сынды гормонды тағайындаса, онда адам өміріне қауіп төнді деген сөз. Бұл жағдайда науқас КСГ-ны қабылдамаса, өліп кетуі ықтимал. Әрине, адамның артық салмақ жинауы және сүйектердегі минералды тығыздықтың төмендеуі секілді кері әсері болады. Бірақ адамның өмірін сақтап қалады.
Алайда гормонды толықтырушы терапия кезіндегі препараттардың басым бөлігі адамның артық салмақ жинауына алып келген алдыңғы тәжірибені есепке алып әзірленген. Препараттың өзі ғана семіздікке әкелмейтінін атап өту керек. Оған ағзаға келіп түсетін энергетикалық ресурстардың шамадан тыс көп болуы және оның жоғары деңгейде жұмсалмауы себеп болады.
