НҰР-СҰЛТАН, 12 ақпан – Sputnik. Биыл елорда автобустарында жолақы төлеудің электронды жүйесі енгізілгеніне бес жыл толады. Осы уақыт ішінде халық билет сатып алудың жаңа тәртібіне әбден үйренді. Бас кезінде электронды карта ғана болса, артынан мобильді қосымшалар мен SMS-хабарлама арқылы ақша төлеу жүйесі іске қосылды. Дегенмен жолақыдан жалтаратын "қояндар" әлі де аз емес. Олардың ішінде жастар, тіпті үлкен кісілер де бар. Әркім әртүрлі сылтау айтады. Алайда көлік бақылау департаментінің қызметкерлері ондай жолаушыларды жақсы біледі, олардың сылтауын да жаттап алған. Sputnik Қазақстан тілшісі бақылаушы жігіттермен бірге тексеріске шығып, жолаушылардың қандай қулыққа баратынын көріп қайтты.
Тексерістен басқа да жұмыс бар
Бақылаушы Елдос Баймановтың жасы – 29-да. Ал Жұмабек Жұмбаев одан төрт жас үлкен. Екеуінің бақылаушы болып жұмыс істеп жүргеніне екі жылдан асты. Осы уақыт ішінде көп нәрсе үйрендік дейді.
"Көбісі бізді тексерістен басқа ештеңе істемейді деп ойлайды. "Осы сендер тексерістен басқа не істейсіңдер?" деп ашық сұрайды (күлді). Бірақ біздің бақылау қызметінен басқа да міндеттеріміз бар. Автобус жол апатына ұшыраса, сол жерге де барамыз. Мәселенің мән-жайын анықтап, бәрін тексереміз", - дейді Байманов.
Бақылаушы оқиға орнына бірінші болып барса, алғашқы медициналық көмек көрсетуге дайын болуы қажет. Ол үшін арнайы курстар ұйымдастырылады. Психологиялық дайындық жасалады. Өйткені тексеріс кезінде жолаушылармен барынша мәдениетті түрде сөйлесіп, ашуланған адамның эмоциясына еріп кетпеу керек. Кей кезде құқық қорғаушылардың қызметін атқаруға тура келеді.
"Былтыр жазда 28-ші бағдарды тексеруге кіргенімде салонның артында кішкентай бала отырды. 7 жасар ұлдың жанында ата-анасы болған жоқ. Сөйтсем, жалғыз өзі жаттығу жасауға барған екен. Үйіне қайтқанда басқа автобусқа отырып кетіпті. Телефоны болмады. Содан мен одан үйіне жақын сауда үйлері туралы сұрай бастадым. Ол Азия паркті айтты. Тәртіп бойынша рациямен кезекші мамандарға хабар бердім. "102"-ге де хабарладым. Ал Азия парктен түскенде ол бала өз үйін бірден таныды", - дейді Жұмбаев.
Сол күні бақылаушы баланы үйіне дейін апарған. Пәтер есігін ашқан анасының қуанышында шек болмады. Жұмабек болса, түсіндіру жұмыстарын жүргізіп, телефон болмаса да, баланың қалтасына үйдің мекенжайы мен ата-анасының нөмірі жазылған қағазды салып отыруға кеңес берді.
"Былтыр жазда қатты ыстық болды. Ондайда кейбір жолаушылардың қан қысымы көтеріліп, көз алдыңда талып қалады. Жүрегі ауыратындар бар. Есінен танып қалса, тілін шығарып, алғашқы көмек көрсетесің. Далаға шығарып, суын себесің. Соның бәрін білу керек және дер кезінде тиісті көмек көрсету қажет", - деп атап өтті бақылаушылар.
Автобустың арты "жыбырлай" бастайды
Бақылаушылардың жұмысы таңғы сағат 7:00-де басталады. Содан түнгі 21:00-22:00-ге дейін жүреді. Осы уақыттың ішінде бір бақылаушы шамамен 50-70 автобусты тексеріп шығады.
"Осы автобустарды салондағы жолаушылардың орташа санына көбейтсек, мыңдаған адам шығады. Олардың бәрін тексергенде сан алуан кісілер кездеседі. Дегенмен барлығына ортақ бір мінез-құлық бар. Біреуі де жолақысын төлемегенін мойындамайды ғой. Мың бір сылтау табады. Бірақ жолақыны төлемедім деп ешқашан айтпайды", - дейді Байманов.
Осы орайда Елдос жақында ғана болған бір жағдайды еске алды. "Нұрлы жол" вокзалыннан мінген ер адам ескі вокзалға автобуспен барған. Өзі артқы есіктен кірген. Көлік жүргізуші оның жолақы төлемегенін байқайды да, бақылаушыдан дәл сол ер адамды тексеруін өтінеді.
"Бірден артқы есіктен кірдім де, сол кісіден жолақыны сұрадым. Ол сасқалақтап қалды. "Қалаға бірінші рет келіп отырмын, жолақыны төлей алмаймын" деп ақталды. SMS-пен төлеуді де білмеймін деді. Менде артық ой жоқ, "Әкеліңіз, қалай төлеу керектігін көрсетейін дедім де, танымал банктің мобильді қосымшасын ашып қарасам, бұрын аударған төлемдер тізіліп тұр. Сол кезде өзі де ұялып қалды, екі қолын көтеріп, айыппұл сала беріңіз, менікі дұрыс емес деді. Сөйтіп полицияны шақырып, хаттама толтырдық", - дейді Байманов.
Автобус жүргізушілері мен бақылаушылар ишара арқылы сөйлесуге де үйренді. Мысалы, "гармошка" болса, бақылаушыға саусақпен "3" деген санды көрсетеді. Сол кезде көлік жүргізушісі артқы есікті ашады. Тексеріс те сол жерден басталады. Әйтпесе бақылаушы бірінші есіктен кірсе, оны көрген "қояндар" екі есіктен бытырап қашады. "Іште бақылаушы бар" немесе "Ішке кіріп, бір адамды тексеру керек" деген ишара белгілер де қолданылады.
Бүгінде бақылаушылар жолақыдан жалтаратын адамдардың психологиясын әбден біліп алған. Автобусқа кіргенде ондай адамдар бірден көзге түседі.
"Жолақы төлемейтін жолаушылар, көбінесе салонның артқы жағында отырады. Біз кіргенде автобустың арты "жыбырлай" бастайды. Адамдар жан-жаққа қарап, төлем жасайтын нөмірді іздеуге кіріседі, бір-бірінен сұрайды, я болмаса, ортаңғы не артқы есікке қарай жүгіреді де, шығып кетуге дайын тұрады. Бір рет мен алдынан кіргенде ортаңғы есіктен шыққан жолаушы менің артымнан енді ғана мінгендей қайтадан кіріп келе жатыр ғой", - деп еске алды Жұмбаев.
Сосын базар жақпен жүретін және қаланы кесіп өтетін бағдарларда "қояндар" көп отырады. Бөтен біреудің атаулы картасын пайдалану жағдайлары да аз емес. Ондайда картаны тәркілеу хаттамасы рәсімделеді. Жолаушыға айыппұл салынады. Ал карта иесіне қайтарылады.
"Ол күнді ешқашан ұмытпаймын"
"Бір рет 56-ші бағдарды тексеріп жүргенде әйелдің жолақы төлемегенін анықтадым. Оған бәрін түсіндіріп, келесі аялдамадан түсіріп алдым. Сосын полицияны шақырдым. 5-10 минуттан кейін ол "менің уақытым жоқ, шаруаларым көп" деп қаша жөнелді. Мен болсам, Жұмабаев-Момышұлы қиылысынан бастап Қошқарбаевқа дейін сол кісінің артынан жүрдім. Ол тура жолдың бойымен кетіп барады. Үйдің арасымен де жүрді. Мен де қалмадым", - дейді Жұмбаев.
Жолақыдан жалтарған әйел бір көпқабатты үйге жақындағанда алдынан ер адам шықты. Ол жолдасы болып шықты. Үйдің астында көкөніс сататын дүкеннің иесі екен.
"Мен болсам, жол-жөнекей полицияға хабарласып, біздің басқа жаққа кетіп бара жатқанымызды айтып отырдым. Әйтпесе, олар біздің автобустан түскен жерімізге барады да, іздей бастайды. Сөйтіп артымыздан құқық қорғаушылар да келді. Жаңағы кісілер барынша ақталып көрді. Дегенмен әкімшілік хаттама рәсімделіп, айыппұл салынды", - дейді Жұмбаев.
Бақылаушылар біреуді ұстағанда намысқа тиетін, тіпті көңілге алып қалатын сөздер көп айтылады. "Үйтемін-бүйтемін" деп қорқытатындар, жағадан алатындар да бар. Арасында арақ ішкендер, тіпті есірткі шегіп алғандар кездесіп жатады. Ондайда көлік бақылау департаментінің қызметкерлері барынша сабыр сақтап, бәрін заң аясында шешуге тырысады. Дегенмен, бақылаудан шығып кететін жағдайлар да болады.
"Былтыр сәл ұрттап алған кісінің жолақы төлемегенін анықтадым. Аялдамадан түсіріп, полиция шақырдым. Бір кезде саусағымнан ұстап алды да, басымен итеріп тұрып, жерге атып ұрды, менің үстіме құлады. Сол кезде саусағым қайырылып, сынып кетті. Ол кісі тұрды да, әйелі мен немересіне қарамай, қаша жөнелді", - деп еске алды Байманов.
Елдос полицияға арыз жазған. Құқық қорғаушылар қашқынды ұстады. Ол кешірім сұрап, бейнеүндеу жариялады. Бақылаушы болса, оны кешіріп, арызын қайтарып алды.
Жолаушылардың қулығы көп
Бұрын электронды карталар ғана болғанда "қояндар" бақылаушыны көрген бойда валидаторға жүгіретін. Себебі тексеріс кезінде оны бұғаттап тастайды. Қазір ондай жолаушылар орнынан тұрмайды да. Бақылаушының автобусқа кіріп бара жатқанын көргенде интернет-банкинг немесе SMS-төлем арқылы жолақыны аудара салады. Бірақ көбісі бір нәрсені білмейді. Бақылаушыларда SMS-төлем жүйесін уақытша бұғаттап тастау мүмкіндігі бар. Оған дейін ақша аударып үлгермегендердің өтірігі бірден шығып қалады.
"Әрбір автобустың гараждық нөмірі болады. Біз соны "BUS контролер" деген мобильді қосымшаға енгіземіз де, SMS төлемді уақытша бұғаттап қоямыз. Сол кезде біз кіргенге дейін жолақы төлемеген жолаушылар анықталады. Сосын біз болмағанда автобус жүргізушілер де осы мобильді қосымшаны ашып, SMS арқылы жолақының төленгенін, я болмаса төленбегенін көре алады", - дейді Байманов.
Дегенмен SMS-төлем бұғатталса да, интернет-банкинг ашық тұрады. "Қояндар" сол арқылы жолақыны төлеп, түбіртегін көрсетеді. Тіпті, скриншотын жасап, өзімен бірге мінген адамға жібере салады.
"Иә, соңғы кезде солай істеп жүр. Бір адам банктің мобильді қосымшасы арқылы жолақыны төлейді де, түбіртектің скриншотын жасап, жанындағы адамға жібере салады. Жақында ғана тура осы әдіспен жүрген екі жігітті ұстадым. Түбіртектері бірдей, билеттің нөмірі де сәйкес келеді", - деп атап өтті Жұмбаев.
Жалпы, жолақыдан жалтаратын жолаушыларға ортақ бірнеше сылтау бар. Біреу "ұмытып кеттім" десе, екіншісі "телефонмен сөйлесіп тұрып қалдым" деп ақталады. Ал қыс түскесін телефоны "өшіп қалатын" жолаушылар көбейді. Әсіресе, аязды күндері ондай адамдар өте көп болады. Бақылаушылардың көзінше ұялы телефонын өшіріп, жолақыны төлеп тастадым дейтіндер де кездеседі.
"Бір кісі "телефоным өшіп қалды, бірақ жолақыны төледім" деп тұрып алды. Мен қазір тексергеннен кейін төлемегеніңіз анықталса, айыппұл саламыз, ренжімейсіз ғой десем, жоқ, еш ренжімеймін, 100 процент төледім деп болмады. Бізде арнайы база бар ғой. Соған нөмірін тереміз де, төлемнің өткенін, я өтпегенін біле аламыз. Сонда өтпеген болып шықты. Ол кісіге хаттама толтырдық. Өзі ондай да болады екен деп күлді. Қазір техниканың дамыған заманы ғой", - дейді Байманов.
Бүгінде астаналық автобустарда 18 жасқа дейінгі балаларға тегін жүруге рұқсат берілген. Осы жеңілдікті өз пайдасына іске асырғысы келетін жастар баршылық. Олар 19-20 жаста болса да, кәмелеттік жасқа толмағанын айтады. Бірақ бақылаушылар ондай өтірікшілерді де бірден таниды.
"Иә, сыртынан қарағанда 17-ге де, 20-ға да ұқсап тұрады. Мен болсам, бәрін тез-тез сұрай бастаймын. Қай мектепте оқисың? Колледждің атауы қандай? Мекенжайы қандай? Сөмкеңде кітап немесе күнделік бар ма? Оқушы болсаң, көрсетші деймін. Осыны жылдам сұрағанда өтірік айтатындар бірден сасқалақтап қалады", - дейді Жұмбаев.
Жолдың қақ ортасымен қашады
Жолақы төлемегені үшін ұсталған әрбір адамға алдымен оның құқықтары мен міндеттері таныстырылады. Одан кейін полиция шақырылады да, әкімшілік хаттама рәсімделеді.
"Егер жүкті әйелдер, мүгедектер, үлкен кісілер немесе қала қонақтары болса, біз ескерту жасап, жібере саламыз. Ал жолақыдан анық жалтарып тұрған адамға қатысты әкімшілік шара қолданылады. Полиция шақырылады. Сосын айыппұл салынады. Оның көлемі – 5 834 теңге. Бір аптаның ішінде жеңілдік бар. Кез келген банк арқылы 2 917 теңгені төлей салуға болады", - дейді Жұмбаев.
Алайда айыппұл салғанға дейін қашып кететін жолаушылар аз емес. Олар біршама уақыт күтіп тұруы мүмкін. Осы уақыттың ішінде бақылаушыға сан алуан сылтау айтып, барлық өмірін, тіпті кредиттік тарихын да баяндап береді. Болмағасын ашуға мінеді.
"Картасын тастап, қашатындар да кездеседі. Олар көбінесе көлік қозғалысына қарамай, жолдың қақ ортасымен қашады. Енді бізге артынан жүгіруге болмайды. Себебі жол апатына түссе, біз кінәлі боламыз", - дейді Жұмбаев.
Жолақыны үнемі төлемейтін жолаушылар да болады. Олардың ішінде психологиялық және наркологиялық есепте тұрған адамдар бар. Бақылаушылар оларды жақсы біледі. Ондай жолаушыларға хаттама толтырылмайды, тек түсіндіру жұмыстары жүргізіледі.
"Сосын кейбір адамдардың көзінен немесе сөзінен психологиялық ауытқу байқалып жатады. Олармен де түсіндіру жұмыстары жүргізіледі де, ешқандай шара қолданылмайды", - дейді Байманов.
Ресми мәліметке сәйкес, өткен жылы астанада 200 мыңға жуық жолаушы әкімшілік жауапкершілікке тартылды. Соның ішінде 2 979 адам айыппұл арқалады. Айыппұлдың жалпы сомасы 16 323 740 теңгені құрады.
Жаңа автобустар неге сатып алынбайды?
Бақылаушылар пандемия басталғалы тәртіп бұзушылықтардың көбейгенін байқаған. Оған халық табысының азайғаны да әсер еткен болуы мүмкін.
"Біз де түсіністікпен қарауға тырысамыз. Ол адамда шынымен ақша болмаса, телефоны өшіп қалса, айыппұл салмауға да болады. Бірақ автобус жүргізушісіне барып, белгілі бір аялдамаға жетіп алуға өтініш жасау қажет қой. Күн суық, далада аяз, сізді ешкім тастап кетпейді. Бірақ адамдар түсінбей ме? Намыстана ма? Үндемей кіреді де, отыра салады", - дейді Жұмбаев.
Коронавирус кезінде бақылаушылар ондаған автобусты аралайды. Күн сайын инфекцияны жұқтыру қаупі төнеді. Оған қоса, кейбір жолаушылар бетперде кимей жүреді. Ескерту жасаса да, бақылаушының түскенін көрген бойда қайтадан түсіріп қояды.
"Енді бір жағынан осы жұмысқа үйрендік, екі жарым жылдың ішінде ыстығын да, суығын да көрдік. Екіншіден, бала-шағаның қамын ойлау керек. Біз мына бетпердені күні бойы шешпейміз. Далада тұрсақ та, түсірмейміз. Біреулер сыртымыздан түсіріп, сынай ма деп, бетпердені шешпей жүреміз. Күніне үш-төрт рет ауыстырамыз. Үйге кіргенде ғана шешеміз, бетімізде кәдімгідей ізі қалады. Антисептик қолданамыз. Сондықтан жолаушыларды да санитарлық ережелерді сақтауға шақырамыз", - дейді Байманов.
Айтпақшы, бүгінде астанада SMS-төлемді алып тастау мәселесі қаралып жатыр. Себебі дәл осы жүйе арқылы жолақыны төлемеу жағдайлары жиілеп кеткен. Ал жолақы төленбесе, автопарктің бюджетіне ақша аз түседі. Ондайда жанар-жағармайды, жүргізушілердің жалақысын және тағы басқа шығындарды өтеу қиын. "Жаңа автобустар неге сатып алынбайды?" деген сұрақтың жауабы да сонда.
