АЛМАТЫ, 18 ақпан – Sputnik, Айгерім Таубай. Мемлекеттік сыйлықтың иегері Бексұлтан Нұржекеұлының әр шығармасы бір өкініш, бір үміт сыйлап, оқырманын тез баурап алуымен ерекшеленеді. Жазушының қаламынан туған тарихи романдар – бір төбе.Тарих пен әдебиетті егіз ұғым деп қарастыратын қаламгердің қашан да айтары бар. Тіл үшін алысып, тарих үшін шыр-пыр болатын Бексұлтан Нұржекеұлымен Sputnik Қазақстан тілшісі әңгімелесіп қайтты. Қазақ тілінің бүгінгі жай-күйі, саясаттың тарихқа ықпалы жайлы сөз қозғап, оқырман қауымға ұсынып отырмыз.
Бексұлтан аға, әңгімемізді әдебиеттен бастасақ. Кейінгі жазған шығармаңыз қайсы?
"Атажау" деп аталатын тарихи хикаят жаздым. Оны жұрт әлі оқи қойған жоқ. Орбұлақ шайқасының тарихы, қатысқан адамдар, болған оқиға, не себепті болды - осының бәрі сонда жазылды. Орбұлақ жайлы мәлімет біздің мемлекеттік архивте жоқ. Оны жазған орыстар. Ал бізге алғаш тауып әкелген татардың ғалымы Галиев деген кісі. "Хан Жангир и Орбулакская битва" деген кітап жазған. Бұл кітап біраз адамда бар екен. Соны пайдаландым.
Бұл хикаятта қазақ пен жоңғар арасындағы соғыс жайы айтылады. Екеуі 250 жыл соғысқан екен. Атажау болған. Осы атажау болып соғысудан екеуі не тапты деген сұрақ тұр. Жоңғар Еділ жаққа кетіп, қалмақтың бір бөлшегі болды, ал қазақ 300 жыл орыстың боданы болды. Сондықтан "Атажау" деп қойдым. Хикаятты жазуға екі жыл уақыт кетті. Ал қашан шығатыны әлі белгісіз.
"Бірін бірі көреалмаушылық үдеп барады. Бұл – надандықтың ең асқынған түрі. Бағы жанған адамды көре алмаудан артық мәдениетсіздік жоқ" деген екенісіз. Бұл көзқарасыңыз әлі де өзгермеді ме?
Біздің халықта іштарлық деген бар. Көреалмаушылық, қызғаныш бар жерде ұлт та өспейді, мемлекет те дамымайды. Осыны көрген кезде біздің мемлекет болып кетуіміз шамалы шығар деп ойлаймын. Білім жоқ жерде жаман мінез көп болады. Кітап оқымайтын халықтың жағдайы нашар. Біз де кітап оқымайтын халық болып бара жатырмыз. Мұхтар Әуезовті, Ғабит Мүсіреповті, Ілияс Жансүгіровті оқыған облыстың бір әкімін көрсете алмаймыз. Оқығанды былай қойып, қазақша сөйлей алмайды.
Отыз жыл бойы орыс тілінде басқарылып келе жатқан мемлекетпіз. Адам қазақ тілін қанша пайыз білсе, ол сонша пайыз қазақ. "Бізді тіл біріктіреді" деген Назарбаевтың жақсы бір сөзі бар. Өте дұрыс айтты, бірақ жүзеге аспады. Неге? Себебі басшылар қазақша білмейді.
Бәріміз білетін Америка Құрама Штаттарының құрамында Африка, Еуропадан келген де адам бар. Тегі француз болуы да мүмкін. Алайда оларды біріктіріп тұрған – тіл. Ал бізде тіл бөлектеп тұр. Тіл қосылмағаннан кейін қазақтың тарихын, әдет-ғұрпын да білмейді. Білмеген соң сыйламайды. Бізде тарих бар екен деп те ойламайды.
Тіпті Орбұлақ шайқасының болғанына күмәнмен қарайтын қазақ та бар. "Дүмше молда дін бұзар" деген сөз бар. Біреуі оқиды, біреуі оқымайды, енді бірі шала оқиды. Шала білген адам бәрін бүлдіреді. Әкімдер жиындарда 5 минут қазақша сөйлейді де, әрі қарай орысша сөйлейді. Соған қарамай, жастар патриот болуы керек дейді. Патриоттықты кімнен көріп отыр? 5 минут қазақша, 45 минут орысша сөйлегенде қандай патриоттық рух бар? Қандай халықсүйгіштік, қандай тілді бағалау туралы айтуға болады? Тілді бағаламаған жерде халықты, ұлтты кім бағалайды?
Іс жүзінде 30 жыл деген бұрынғы тарихтың бір ғасыры. Бір ата. Бір ғасырда үш ұрпақ өтеді. Біз бір ғасырға келіп қалдық, ал кеңес үкіметінің ықпалы әлі бар, жалғасып жатыр. Бізге қазақтың дәстүрін, тілін білмейтін жаңа ұрпақ келді. Әке-шешеңді қалай сүйсең, Отанды солай сүйетіндей дәрежеге жеткізетін тіл ғана. Әдет-ғұрып, салттың бәрі ауылдан келетін. Қазір ауыл да құрыды. Азайып жатыр.
Телеарнаға тілі таза ауылдан келген баланы отырғызатын. Қазір ондай ауыл да қалмады. Бәрі қалаға көшіп келіп жатыр. Сөз сөйлейтін азамат жоқ. Қазір оқуды бітірген баланы ауылға жібереміз дейді. Не үшін? Оған ол жақта қызмет жоқ қой. Ата-ана өзгерді. Қазір кім баласын "марқам", "қозым" , "қошақаным" деп еркелетеді? Қазір бәрі "сутик", "мутик" деп отыр. Бауыржан Момышұлы айтқан әжелердің мектебі қазір арман, қиял, ертегі. Отырасың да аңсайсың...
Тарихқа саясаттың ықпалы қандай? Тарихты жазатындар кім? Саясаттың әдебиетке ықпалы бар ма?
Әр елде әртүрлі. Біздің елде саясат араласпайтын жер жоқ. Саясат араласқан жерде тарихи шындық болмайды. Бұзылады. Өйткені саясатқа бұрасың. Тілімізде де дәл сондай. Біздің тілімізде орыс тілінің ықпалы болмау керек. Оны орыс тілін жек көргеннен емес, әр тілдің өз ерекшелігі болғандықтан айтып отырмын. Біздің тіліміздің басты ерекшелігі – үндестік заңы. Одан кейін екпіннің соңғы буынға түсуі. Мұны Халел Досмұхамедов, Ахмет Байтұрсынов жүйелеп, жазып кетті. Ал қазір бірінші буынға екпін түсіріп сөйлейтін журналистер бар. Қазақты орыс деп тануға болмайтыны секілді, орысты да қазақ дей алмаймсың. Саясат араласқаннан кейін тіл де бұзылады, тарих та өзгереді.
"Мақсат қойсаң, сол мақсатты орындап кет" деген сөзіңіз бар екен. Сіздің мақсатыныңыз қандай?
Адам дүниеге келе сала мақсат қоймайды. Ата-ананың бөлек мақсаты болады. Қазақ балам жақсы болса екен, адал болса, біреудің адал еңбегін бағаласа екен, ешкімге қиянат жасамаса екен дейді. Кез келген тәрбие әке-шешенің тәрбиесінен басталады. Одан кейін ұстаздың қолына түсесің. Одан кейін жоғары оқу орнында ұстазың болады. Одан барып ортаға түсесің. Сол ортада мемлекеттің төменгі дәрежелі құлы боласың не азаматы боласың.
Адамдық мақсатым – отбасы, бала-шаға, ағайын-туысыма мүмкін болғанша жақсы орта жасау. Ал жазушы ретінде мақсатым – халыққа қызмет ету. Жазушының негізгі мақсаты – халқына құл болу, қызмет жасау. Оған не керек деп ойласаң, соны беру. Кітап арқылы, басқа арқылы білім аласың. Сол білімді ішіңде қорытып, халқыңа беруің керек. Дәл егінші сияқтысың. Егінші аз дәнді егеді де, одан мол өнім алады. Халық аштан өлмесін деп соны таратып береді. Жазушы да рухани байлықты бойына жинап, жиғанын қорытып, халыққа шығарма арқылы жеткізеді. Егінші мен жазушының еңбегі ұқсас. Жазушының тағы бір мақсаты – қиянат жасамауға тырысу.
Адамзатты не билейді? Ақыл ма? Сезім бе?
Эмоция, сезім ақылдан да күшті болып кететін кездер болады. Құштарлық деген ақылды жеңіп кетеді. Батырлар жауға шапқанда неге батыр болады? Оларды ақыл емес, намыс, кек билейді. Мен өлсем өлейін, үйдегі бала-шағам аман болсын деп жауға шабады. Ол – сезім. Өзі өледі, ұрпағын аман сақтайды. Ал қазір адамдарды ақыл билейді.
Қазір "жақсы адам" дегеннің мағынасы өзгерді. Бұрын жақсы адамдар оқыған, жан-жақты, тегінен бері дұрыс келетұғын, ешкімге алақолдық жасамайтын, ағайын-туысқа сыйлы адамды атайтын. Қазақ "Қой ақсағымен мың болады" дейді. Мынау ақсақ қой екен, ары шығарып таста демейді. Ортаға тартады, емдейді. Қазақ "мынау кедей екен, шығарып таста" демейді. "Ортаға тартыңдар, ағайын, бауыр ғой" дейді.
Ал қазір бірінші орынға ақша, пайда шықты. Қазіргі жақсы – байлар. Жақсының мағынасы өзгерді, ал бұл жақсылық емес. Абайдың "Адамзаттың бәрін сүй бауырым деп" деген сөзі бар. Абайды бәріміз айтамыз, мақтаймыз, бірақ айтқанын істемейміз.
Махаббатқа математиканың араласуы жайлы не айтасыз?
Ол бұрыннан бар. Бірақ сондай адамдар ортадан, елден, халықтан, ұлттан ұялатын. Пайда үшін үйленгенінен ұялатын, ашық айта алмайтын. Қазір жеке адамның қақысы деген шықты. Сонда ортаның қақысы, ұлттың қақысы, мемлекеттің қақысы болмай ма? Әркімді жеке бетімен жіберетін болса, онда не болады? Біз ұлт емеспіз бе? Халық емеспіз бе? Әдет-ғұрпымыз бар емес пе?
Осы шектеу, шекаралардың барлығы бұзылды. Жалаңаш жүруге, етегіңді түріп жүруге, көшеде сүйісуге де қақың бар. Бұл – Тәуелсіздікті дұрыс түсінбеу. Бұл әдепсіздік, мәдениетсіздік, білімсіздіктен келетін нәрсе. Білімді адам басқа адаммен санасады. Мәдениеттің ең үлкен түрі – басқа адаммен санасу. Оған әдеппен қарау. Оның көзінше әдепсіздік жасамау. Ұят кеткен жерден бәрі кетеді.
Қазақ пен дүнген қарым-қатынасы жайлы тарих не дейді? Жуырда туған қақтығыстың тарихи себебі бар ма?
1864 жылы Құлжа қаласында тараншылар мен дүнгендер көтеріліс жасаған. Тараншы деп отырғаны – қазіргі ұйғырлар. Бұл Румянцев еңбектерінде, Ілияс Жансүгіровтің "Жетісу" еңбегінде жазылған. Ұйғырдың Кадиров деген ғалымы болды. Ол да жазды. 1864 жылы тараншылар мен дүнгендер Құлжадағы қытайларды бауыздап тұрып, қырып салады. Құлжадан қытайды қуып шығады. Сол жерде Тараншы-дүнген сұлтанатын құрады. Одан кейін тараншы мен дүнгендер өзара келісе алмай, екі бөлінеді. Ұйғыр сұлтанаты, Дүнген сұлтанаты болады. Дүнген сұлатанатын кім билегенін білмеймін, Ұйғыр сұлтанатын Әбілоғлы деген билейді.
Ол кезде шекара қазіргі Панфилов ауданындағы Көктал деген жер. 1771 жылы Колпаковский Құлжаны басып алады. 10 жыл Құлжа провинциясы патша үкіметіне қарап тұрады. Қытай мен патша үкіметі келісімге келіп, Құлжаны қытайларға қайтару туралы шешім қабылдайды. Біздің шекара Көкталдан Қорғасқа дейін, Текестен Сүмбеге дейін Нарынқол жақ болып сақталып қалады. Бұл – қол қойылған заңды шекара. Кезінде көтеріліс жасаған ұйғырлар, дүнгендер 1881-83 жылдары Қытай бізден кегін алады деп қашады. Сонда бұлардың бәрі бері өткен.
Біздің жерімізге ұйғыр, дүнген осылай келген. Тіпті сол жақтағы біраз қазақ та Жетісуға қоныс аударған. Алғашқы келісім бойынша Найман атамыздан тарайтын Қызай деген тайпаның алты болысы да келу керек болған. Алайда Колпаковский қазақтарды әкелгеннен пайда жоқ, олар мал бағудан басқа ештеңе білмейді, бізге ұйғырлар мен дүнгендер керек деп бұларды көбірек өткізген. Қарақоңыз деген жерге дүнгендерді әкелді, Жаркент, Шелек, Қырғызсайға ұйғырлар қоныстанған.
Қазақтар олар келген кезде құшақ жая қарсы алып, жоғын беріп, асар жасап үйін тігіп бергені туралы дерек толып жатыр.
Біз олардың жерінде отырғанымыз жоқ, олар біздің жерде отыр. Арасында неге мұндайға ұшырадық деп ойлаймын. Бізде алдын ала жұмыс істеу жоқ. Мемлекетті менсінбейтін, мойындамайтын адаммен жұмыс істеу керек. Ол үшін қауіпсіздік комитеті, жергілікті әкімдер бар. Шешен, түрік, татар, күрттердің бәрін бауырымызға басып, "бауыр" деп атадық.
Ал бауыр жеме-жемге келгенде бауыр болмай қалды. Қазақ тілі мемлекеттік тіл болғанда қалай тартысқанын да білеміз. Бізді олардың бірде-бірі қолдаған жоқ. "Бізді тіл біріктіреді" деген Назарбаевтың сөзін тағы айтып отырмын. Бұл өте дұрыс айтылған сөз еді, бірақ соны жүзеге асыра алмадық.
Әңгімеңізге рахмет! Жазарыңыз таусылмасын!
