АЛМАТЫ, 7 сәуір – Sputnik. Адамзаттың ғарышқа алғашқы сапары Қазақстан жерімен тығыз байланысты. Осыдан 60 жыл бұрын Байқоңыр жерінен ұшқан Юрий Гагарин ғарыш әлемін бағындырды. Сонымен қатар сол күні әлем тарихи сәтті жырға қосқан қазақ ақыны Олжас Сүлейменовті таныды.
Адамның алғаш рет ғарышқа ұшқанына 60 жыл толуына байланысты Sputnik Қазақстан тілшісі белгілі ақын, жазушы, әдебиеттанушы, лингвист және қоғам қайраткерімен сұхбаттасты.
Олжас Сүлейменов "Адамға табын, Жер, енді!" поэмасының қалай жазылғаны, бір күнде ақын мен өлеңнің танымал болуы, Юрий Гагаринмен қалай кездескені, ғарышты бағындырған алғашқы адамның қазасын қалай қабылдағаны және бүгінгі Қазақстан жайлы эксклюзивті сұхбатта айтып берді.
"Айғайладым! Мұндай дүние үнсіз жазылмайды"
- Олжас Омарұлы, қайырлы күн. Сізді аман-есен көргенімізге шын қуаныштымыз.
- Құдайға шүкір, рақмет!
- Биыл 18 мамырда 85 жасқа келесіз. 60 жыл бұрын шамамен дәл осындай уақытта сіздің Юрий Гагариннің ғарышқа ұшуына арналған көпшілікке белгілі "Адамға табын, Жер, енді!" поэмаңыз жарық көрді. Бұл туындының жазылу тарихы қандай? Поэма арқылы оқырманға не жеткізгіңіз келді және оны жазуға қанша уақыт кетті?
- 12 сәуір. 1961 жылдың 12 сәуірі. Бұл бүкіл адамзат үшін ғана емес, жас ақын, әдебиетші Сүлейменов үшін де жұлдызды күн болды. Оған дейін де бірлі-жарым өлең жаздым, алайда ол уақытта кітабым да жоқ еді. "Казахстанская правда" газетінде жұмыс істеп жүрдім. Редактор шақырып, "Ертең адам ғарышқа ұшады" деді. Маған осындай құпияны айтты. Шамасы, партияда осыған байланысты қандай да бір ақпарат айтылып жүрген, республикалық газеттің редакторы ретінде ол жоспардан хабардар еді. Меніңше, Кеңес Одағының барлық редакторы сол тарихи оқиғаның болатынын білді. Алайда тек бір редактор ғана оны өзінің қызметкеріне айтып, өлең жазуын өтінді. Ол менің өлең жазатынымды білетін, себебі әдебиет институтында оқыдым. Әдеби газетте өлеңдерім жарияланған. Содан Федор Боярский осындай ұсыныс айтты. Ерекше редактор болатын. "Ертең газетте жариялайтындай етіп жаз" деді. Тапсырмасын сол күні орындадым, баспаға тапсырдым.
Ал таңертең қарындастарым менің өлеңім басылған бір уыс парақ алып келді. Төбеден ұшақпен тастаған екен... Бір ұшақ Алматының үстінен өлең жазылған қағазды тастапты. Көгілдір, кейбірі қызғылт парақ. Жалпы сол шығарманың толық жинағы қолымда болды. Еш әдебиетші дәл сондай таңғажайып басылымға ие болмаған деп ойламаймын.
- Адам ғарышқа сәтті ұшты. Сол күні қалада не болғаны есіңізде ме? Адамдар бұл жаңалықты қалай қабылдады?
Бүкіл әлем 12 сәуірде дүркіреп тұрды. Алматы тікесінен тік тұрды. Бұл мереке болды! Алматыда болған осындай керемет екі-ақ оқиғаны білемін. Бірі – 12 сәуір және 1945 жылдың 9 мамыры. Ол кезде жас болдым. Алматы көшелерінде де осындай үлкен қуаныш болды. Барлығы жақсы көңіл-күйде жүрді. Таңғаларлық. Өкінішке қарай, бұдан басқа мұндай мереке күндері есімде қалмапты.
...Содан кейін Федор Боярский сол күні, 12 сәуірде маған: "Жаз. Өлең аз болады, әрі қарай жаз. Көлемді өлең жаз. Көп. Ғарышқа ұшу туралы жаз. Сен инженерсің ғой, түсінесің..." деді. Себебі оған дейін геология факультетін бітірдім, геолог-инженер болдым. Шын мәнінде адамның ғарышқа ұшуы дегеннің не екенін түсіндім. Мұны бәзбіреулер балықтың құрлыққа шығуы секілді тарихи, биологиялық фактімен салыстыруға болатынын айтты. О, қалай! Авторы есімде жоқ, алайда бұл сәтті салыстыру болды.
Содан кейін жаздым. Бір апта жазған болармын. Тоқтамастан жаздым, жаздым. Айғайладым! Себебі мұндай дүние үнсіз жазылмайды. Дауыстап айтып отырып жазылады. Бөлме ішінде ары-бері жүргенімнен үйдегілер де қорқып кететін. Нәтижесінде сәуірде "Адамға табын, Жер, енді!" поэмасын өндіріске өткіздім.
Поэма не туралы? Әрине, ол тек Гагариннің ғарышқа ұшуы туралы болған жоқ. Ол кезде Гагаринді танымайтын едім. Ол уақытта адамның ғарышқа ұшуы не екенін білмесем де, түсіндім. Адамның ғарышқа ұшуы – адамзаттың бүкіл алдыңғы тарихын жалпылау. Міне, мен сол аптада өзімнің не сезінгенімді қорытындыладым. Поэма расымен де бірден жарияланды. Ол уақытта жылдамдық та ғарыш жылдамдығымен тең деп айтар едім. Біздің елде бірден жарияланды. Ал мамырдың соңында Америкаға, Колумбия университетіне бардым. Сол жақта сөз сөйледім. Сол жерде поэмадан үзінді оқыдым.
Америкаға бара жатқанда маған ағылшын тілінде студенттерге оқып беруге болатын шумақты таңдап алуды ұсынды. Жеттік. Колумбия университеті. Залда әртүрлі нәсіл, әртүрлі ұлт өкілдері, университеттің барлық студенті болды. Америкалықтар мен сырттан келген студенттер деп топшыладым. Сол сәтте де сәтті мәтінді таңдап алдым. Қай шумақты оқығаным әлі есімде:
Люди!
Граждане всей вселенной!
Гости галактик!
Хозяева Шара!
Вы не хотите
пропасть бесследно?
Живите,
Живите,
Живите с жаром!
Живите, люди!
Живите, люди.
Вы совершили свой первый подвиг.
Преодолели земную тягость,
Чтобы потомки это запомнили —
Преодолейте земные тяжбы!
Реки, вспаивайте поля!
Города,
вставайте в заре!
Пусть, как сердце, летит Земля,
Перевитая жилами рек!
Мы найдем.
Мы должны найти
Все ответы на тот вопрос.
Путь земной —
Продолженье пути
До сегодняшних
Взятых звёзд.
Бұл өте сәтті таңдалған үзінді болды. Сол шумақты әлі күнге дейін жатқа білемін. 60 жыл өтті. Шамамен бір аптадан кейін осы үзіндіні Парижде оқыдым. Парижде де университет аудиториясында өтті. Осы поэмадан менің әдебиетші ретіндегі шығармашылық өмірбаяным басталды.
Гагаринмен кездесу
- Олжас Омарұлы, Юрий Гагаринмен жеке кездестіңіз бе?
- Ия, әрине, кездестім. Кездескенде қалай, ол кісі өткізген кездесулерде болдым. Ал өзімен жеке небәрі бір-екі рет кездескен шығармын.
- Не туралы әңгімелестіңіздер?
- Екінші рет қай күні кездескеніміз де есімде. Бұл 1967 жылдың шілдесі еді. Бұл кездесу Вешенская ауылында, Дон өзенінде болды. Шолохов Жазушылар одағының хатшысы еді, кеңестің жас ақындарын сол маңға шақырды. Арамызда чилилік ақын әйел болды. Бізді бір аптаға шақырды, сол аптаны ақындардың ортасында жақсы өткіздік. КСРО Комсомолы Орталық комитетінің бірінші хатшысы Сергей Павлович Павлов ұшып келді. Олар Гагарин екеуі дос болды. Бәріміз таныс болдық. Біз тіпті Ростовтан Гагаринмен бірге ұшақпен ұшып кеттік. Ол ұшақты басқарып көруді сұрап, біраз уақыт жүргізді. Бәріміз қорқып отырдық.
Алайда ол өзін сенімді ұстап, ұшақты қондырды. Біз сол аптада айырылмай бірге жүрдік. Бір аптадан аз болуы мүмкін. Алайда есте қаларлық күндер еді, Вешенская ауылында бірге сөз сөйледік. Сол кездегі орта қызық болды. Әрине артынан дастарқан жайылды. Гагарин оған белсенді қатысты. Ақындар туралы айтудың да қажеті жоқ шығар... Ал әңгіме поэзия немесе ғарыш туралы емес, жай ғана ер адамдардың тақырыбында болды.
Содан кейін Дон жағасында волейбол ойнадық. Шолохов онда жақсы отырыс өткізді. Құмның үстіне дастарқан жайылды. Сүйрікті сол жерде аулап, бірден қуырылды. Волейбол ойнап жүргенде Гагарин аяғын ұлу қабыршағына кесіп алды. Бірден суға қарай жүгірді.
Дон өзеніне аяғын салғанда... Тынық Дон өзеніне аяғын салған кезде қызыл жолақ болып қан ақты. Бұл жағымсыз белгі болды. Себебі сол оқиғадан бірнеше ай өткен соң 1968 жылы құлады. Алайда ол біздің есімізде қалды. Адамзат атынан шыққан ұлы пионер ретінде ғана емес, сонымен қатар дос бола алатын жақсы жолдас ретінде есте қалды.
- Қазасын қалай қабылдадыңыз?
- Біз сол жерге бардық. Владимирский облысы Киржач ауданы болу керек. Ол жердің қалай аталғаны есімде жоқ. Орманда мүсінші Рукавишников темір ескерткіш, темір құлпытас орнатыпты... темірдің төмен жағына "Адамға табын, Жер, енді..." деп ойып жазылған екен. Ол жерде леп белгісі емес, көп нүкте қойылған. Юрий Алексеевичті осылай шығарып салдық.
Қазір мені ол кісіні көпшіліктің аз еске алатыны қынжылтады. Жаңа ұрпақ келді. Не дегенмен арада 60 жыл өтті. Жаңа буын алғашқы ғарышкерлерді ұмытып кетті. Олардың өз қызығушылығы бар. Алғашқы ғарышкерлердің атын атамайды. Қазір олардың өз қаһарманы бар. Алайда осы ерліктің 60 жылдығында адамзат шын түсініп, қандай да бір акция арқылы атап өтуі өте маңызды. Өткізеді деген үміт бар. Гагарин ешқашан ұмытылмайды. Юрий Гагариннің есімі ғасырлар бойы өшпейді.
- Олжас Омарұлы, әңгімеміз тарих тақырыбына ауып жатыр ғой. Кейінгі уақытта әртүрлі салада тарихты қайта жазып шығуға, оны өзгертуге тырысып жатқандардың бар екенін байқап жүрміз. Мұның Гагаринге де қатысы бар. Себебі Батыста, Америка Құрама Штаттарында ғарышта болған алғашқы адам Юрий Алексеевич Гагарин емес, америкалық астронавт Алан Шепард екенін дәлелдеуге тырысып жүр. Біздің жас ұрпақтың тарихты зерделеуге асықпай отырғанын ескерсек, мұны санамызға сіңіріп тастауы мүмкін бе?
- Қазір америкалық астронавтың 5 мамырда, ал Гагариннің 12 сәуірде ұшқанын еске салу керек. Осыдан-ақ бәрі анық көрініп тұр. Ойланбайтын адамның өзі де кімнің бірінші екенін анық көреді. Бұл – өткен жылы Трамптың 1945 жылы 8 мамырда Америка Гитлерді, Германияны жеңді деп жасаған мәлімдемесі сияқты дүние. Барлығы мұның 9 мамырда болғанын, Америка емес, Кеңес одағының жеңісі екенін біледі. Аға буын оны жақсы біледі, жас ұрпақ білмеуі мүмкін. Көрермен, оқырман, тыңдарманға даталарды еске салып отыру қажет. Сонда ғана біздің, жастардың санасын өзгерте алмайды.
- "Байқоңыр" ғарыш айлағына барып, ғарышқа ұшу сәтінің куәгері болып көрдіңіз бе?
- Жоқ. Әлі Байқоңырда болмадым. Биыл барып қайтсам деймін.
- Мұны сіздің арманыңыз деп айтуға бола ма?
- Арман деп айту қиын, себебі өзім жазған Байқоңырда болмасам да, әлемді аралап шықтым. Мұндай парадокс кездеседі. Меніңше қалыпты жағдай. Биыл 9 сәуірде барып қайтамын. Ол жерде пилоттық ұшыру болады. Шақырту алдым, барамын.
Алма-Ата ма, Алматы ма?
- Бұған дейін Алматы қаласына Алма-Ата деген бұрынғы атауын қайтаруды ұсындыңыз. Бұл пікіріңіз де біраз сынның астында қалды. Бұл ойыңыз әлі де өзгермеді ме?
- Әлі де солай ойлаймын. Мысалы, хаттарыма "Алма-Ата" деп жазамын. Алматы – біздің қаламыздың қазақша атауы болуы мүмкін. Мысалы, Баку бар. Әзербайжан тілінде Бакы деп естіледі. Олар Bakı деп жазады. Басқалар үшін – Баку. Себебі қаланың немесе елдің атауын "ы" дыбысымен аяқталмауы керек. Себебі оны ешкім дұрыс айтпайды. Бұл жерде мен тек қаланың патриоты ретінде ғана емес, лингвист ретінде де ойымды айттым. Сол ойымда қаламын.
Егер қазақша жазсам, міндетті түрде "Алматы" болады. Бұл қалыпты жағдай. Көптеген елде солай қалыптасқан. Ана тілі немесе мемлекеттік тілде елдің не қаланың аты басқаша жазылса, ал хатты жіберетін елдің тілінде оқырманға түсінікті болу үшін осындай екінші түрін қолданасың. Қаланың атын өзгерте салу емес, осылай қолдану туралы ұсыныс айттым.
Бұл дұрыс болар еді, өйткені Алма-Ата "Алма атасы" деп аударылады. Бұл әлемдегі ең көне алма өскен жер, осы жерден бүкіл әлемге тарады және оны ғалымдар дәлелдеді. Біздің ғалымдар да, ағылшындар мен француздар да дәлелдеді. Демек, алма алғаш рет осы жерде жеміс ретінде пайда болды, содан кейін Жібек жолы арқылы тарап, тұқымы әлемнің басқа елдеріне жетті. Міне бұл – Алма-Ата. Бұл атаудың мағынасы осы деректі айқындайды.
Сүлейменов Нобель сыйлығынан неге бас тартты?
- Олжас Омарұлы, сіз бастаған "Невада-Семей" қозғалысының жұмыс нәтижесінде бес ядролық полигон жабылып, сізді бүкіл әлемге әйгілі тұлға етті. Сізді тіпті Нобель сыйлығына ұсынған екен, бірақ сіз бас тартыпсыз. Неге?
- Бұл да Алматыда, 1990 жылдың мамырында, сынақты тоқтатқаннан кейін жарты жылдан соң болды. Соңғы жарылыс 1989 жылдың 19 қазанында болды. Бұл жаңалық әлемге тарап, барлығы біздің елді көргісі келді. Содан Алматыда мамырда "Барлық сайлаушылар ядролық соғысқа қарсы!" ұранымен алғашқы антиядролық конференция өтетіні туралы хабарладық.
Осы ұранмен ядролық қаруды мүлдем тоқтата аламыз деп ойладым. Америкадан бізге 300 делегат келді. Жапония, Франция, Англиядан келді. Бұл қарапайым азаматтар ғана емес, арасында сенатор, конгрессмендер де болды. Алғашқы антиядролық халықаралық конференция өтті.
Оны өткізуге ақша іздедім. Шахматтан әлем чемпионы Анатолий Карпов басқарған кеңестік бейбітшілікті қорғау комитетіне жүгіндім. Оларға түсіндірдім, олар кеңесе келе 400 мың рубль ақша тапты. Бұл доллар 62 тиынға тең кез еді, яғни 600 мың доллардан асатын қаражат болды. Содан кейін КСРО Азаматтық авиация министріне барып, оны көндірдім. Ол америкалық делегаттарға ұшақ жіберді. Осы 300 делегаттың барлығын ұшақ Алматыға алып келді, конференция аяқталғанша Алматы әуежайында тұрды.
Содан кейін Семейге сол ұшақпен ұшып бардық, ол жерде митинг болып жатты. Олар сол жерден Америкаға ұшып кетті. Осындай қызық жағдайлар болды. КСРО Жоғарғы кеңесі мен біздің антиядролық тобымыздың, "Невада - Семей" ұйымымыздың осындай беделі болды.
Конференцияда америкалық делегат ұсыныс айтты. Меніңше, сол ұсынысты айтқан адам генерал болды. Ол биыл қазанда Нобель сыйлығы берілетінін, Сүлейменовті Нобель сыйлығына ұсынуға үлгеру керек екенін айтты. Ал сол генералдың өзі соған дейін ядролық қаруға жақ болып, зейнетке шыққан соң ядролық қаруға қарсы адамдар қатарына қосылған. Әрине, жиналғандар бұл ұсынысты айтқанда қолдай кетті.
Содан кейін мен сөз сөйледім. Сол кезде біздің тек кеңестік полигондарды тоқтатқанымызды, әлі Америкада Невадада АҚШ мен Англия сынақтан өткізетін полигон бар екенін айттым. Француздар сынақ өткізетін Тынық мұхитында Муруроа атоллында полигон бар. Біздің жанымызда қытайлар сынақтан өткізетін Лобнор полигоны бар. Осының бәрін тоқтатайық. Сол кезде өзіміз барып, кез келген сыйлықты сұраймыз дедім. Бұл сөзімді бәрі қолдап, қол соқты. Ал сол генерал Америкаға барған соң топ құрып, Кеңес Одағындағы сынақтарды тоқтатуға қатысқаны үшін өзін Нобель сыйлығына ұсыныпты. Шындап келгенде, бізді ешқандай сыйлық, орден, медаль қызықтырмайды. Егер қандай да бір іс болса, оны істеу керек. Ал ол әрекетіміз үшін марапат не соққы жейтінімізді тағдыр көрсетеді.
- "Невада-Семей" қозғалысының арқасында танымал болып, қазақстандықтардың қолдауына ие болдыңыз. Қазақсан Тәуелсіздік алар кезде Нұрсұлтан Назарбаевпен тең дәрежеде президенттік орын үшін бәсекелесуге барлық мүмкіндік болды. Алайда сіз одан да бас тарттыңыз. Нені басшылыққа алдыңыз?
- Мен ақынмын, қызметкер емеспін. Бізде Қазақ КСР Жоғарғы кеңесі президиумының төрағасы Сәкен Имашев деген кісі болды. 1984 жылы сол кісі қайтыс болған соң жерлеу рәсімінен кейін Қонаевпен бірге шай іштік... Қонаев Байкен Әшімовтің көзінше ұсыныс айтты: "осылай болған екен, бізге жаңа төрағаны ұсыну керек", - деді ол Әшімовке қарап. Сонда Әшімов: "Иә, әрине. Бірақ екі төсбелгісі бар адам керек". Бұл – КСРО және ҚазКСР депутатының белгісі. Содан "Олжаста екі төсбелгі бар", - деді. Олардың алдын ала келіскенін түсіндім, өйткені Әшімов кенеттен осындай ұсыныс жасады. Қонаев маған: "Кәне, мүмкін шынымен де...", - деді. Мен: "Жоқ, Димаш Ахметұлы. Мен жазушымын және өмір бойы осы іспен айналысамын". Бұл іс маған табыс әкеле ме, жоқ па, білмеймін, бірақ осы іспен шұғылданғым келеді. Бұл менің қолымнан келеді, сол себепті қызметпен айналысқым келмейді. Сағат 10-да тұрып... Мен жазушымын. Өзім қалаған уақытта тұрамын. Таңғы 5-те ұйықтаймын... Бұл режимімді бұзбаймын дедім.
Қазақстан болашақта қандай болады?
- Баспасөзде жарияланған сөздеріңізде елімізде мықты білім саласы болуы қажет екенін, жастардың кітап оқып үйренуі туралы жиі айтасыз. Ал тағы бір тарап гаджет пен заманауи технология келгелі кітап оқымаудың қалыпты құбылыс екенін айтады. Ал қалған дүниенің өткеннің еншісінде қалып, жойылуын табиғи жағдай дейді.
- Мешеу адамдар осылай айтады. Спортта тренажерлер бар, ал кітап – ми тренажері. Қаншалықты көп кітап оқысаңыз, ми да соғұрлым күшті болады. Бір қарағанда бұл оңай болып көрінуі мүмкін. Алайда оған сендіру... 30 жыл ішінде кітап оқымайтын ұрпақ дүниеге келді. Олар ғылым сияқты ауыр іске дайын емес.
Олар қысқа хабарламалар, біреуді тонап, біреуді ренжіткені туралы жаңалықтарға үйреніп кетті. Барлық пайымдау мен адамның дамуы осы деңгейде жүріп жатыр.
Кейінгі 30 жыл ішінде Қазақстанда кем дегенде бір ұлы ғалым, кем дегенде бір ұлы жазушы пайда болды ма? Жоқ, әрине. Біртуар инженерлер бар ма? Жоқ. Инженер өзін көрсете алатын өндіріс те жоқ. Бұл құлдырау кітаптың, хаттың, гуманитарлық және басқа ғылымдардың беделінің төмендеуіне байланысты пайда болды. Өкінішке қарай, бұл күрделі тақырып. Кітап оқитын жаңа ұрпақ пайда болуы үшін қанша жыл керек?
- Олжас Омарұлы, жүз жылдан кейін Қазақстанның қандай болатыны туралы ойлаған боларсыз. Қазақстан, әлем... не өзгереді?
- Мұның екі жақты жауабы бар. Егер кітаптың беделін қалпына келтірсек, онда жауап – біреу. Егер олай болмаса, жауап басқаша болады. Сондықтан балаларымыз бен немерелерімізге кітапты қайтарайық. Бұл әсіресе қазақтар үшін өте маңызды, өйткені біз жазбаша әдебиетке ХХ ғасырда ғана келдік және оны тез жоғалтып алдық, жоғалтып жатырмыз. Егер орыс әдебиеті күшті дейтін болсақ, ол осы кезеңнен аман шығады... Ал біз тағы да фольклорға, халық ауыз әдебиетіне қайта ораламыз. Бұл тақырыпты жандандырып, мұны тоқтату керек. Сол кезде 100 жылдан кейін не болатынын айта аламын. Егер қалпына келтірмесек, онда болжауға тура келеді. Кемшіліктің әлдеқайда көп болатыны анық.
- Олжас Омарұлы, уақыт бөлгеніңіз үшін көп рақмет. Редакциямыздың атынан мықты денсаулық, жемісті күндер тілейміз. Аман жүріңіз!
- Рақмет! Бәріміз аман болайық.
