Ильхам Әлиев: НАТО мен Ресей арасындағы соғыс әлемдік аласапыран болады

АСТАНА, 18 желтоқсан – Sputnik. Әзербайжан президенті Ильхам Әлиев Бүкілресейлік мемлекеттік телевизия және радио тарату компаниясы мен РИА Новости үшін журналист Дмитрий Киселевке берген сұхбатында екі мемлекет арасындағы ынтымақтастық пен орыс тілінің құндылығы, НАТО мен Ресей арасындағы соғыс ықтималдығы және Францияның неоколониализмі, Байден әкімшілігінің саясаты мен Қарабақтағы инвестиция туралы, сондай-ақ басқа да мәселелер туралы айтты.

- Иә, дұрыс айтасыз. Одақтастық өзара іс-әрекет туралы декларацияға 2022 жылдың 22 ақпанында қол қойылды. Сіз айтқандай, біздің аймақтағы және жалпы әлемдегі жағдай айтарлықтай өзгерістерге ұшырады, бірақ бұл Ресей мен Әзербайжан арасындағы ынтымақтастықтың сипаты мен формасына әсер еткен жоқ. Мұндай декларацияға қол қою – біздің 30 жылдан астам бірге жүріп, белсенді жұмыс істеп, сауда-экономикалық және саяси саладағы ынтымақтастық әлеуетін арттырып, әртүрлі күрделі жағдайларда бір-бірін сынаған ұзақ жолдың көрінісі деп білемін. Сондықтан мұндай декларацияға қол қоюдың өзі Ресей тарапынан да, Әзербайжан тарапынан да ең маңызды саяси қадам деп есептеймін. Бұл өзара әрекеттестік пен ынтымақтастықтың ең жоғары формасы. Әсіресе, біз көршілес елдер екенімізді (Кавказда да, Каспий аймағында да көршіміз) және көп жағдайда елдеріміздің сыртқы саяси басымдықтары сәйкес келетінін ескерсек, онда мұндай құжатқа қол қою – тарихи оқиға. Әрине, біз одақтастар ретінде әртүрлі салаларда, тіпті біздің екіжақты форматымыздан тыс қалған салаларда бірден белсенді жұмыс істей бастадық.

Декларацияға қол қойылғаннан кейін өткен жылдар ішінде Ресей президенті Владимир Путиннің Әзербайжанға өте маңызды, сонымен қатар тарихи сапары болды. Ол бізге талай рет келді, бірақ бұл сапар ерекше. Бұл мемлекеттік сапар биылғы жазда алғаш рет жүзеге асырылды, оның барысында біз қарым-қатынастарымыздың одақтастық сипатын қуаттап қана қоймай, екіжақты ынтымақтастықты дамытудың жолдарын белгіледік.

Бүгінде Ресей мен Әзербайжан екі сенімді серіктес. Әзербайжанда да, Ресейде де бұған күмән жоқ деп ойлаймын. Жоғарыда айтқанымдай, елдеріміз үшін қиын-қыстау кезеңде біз әрқашан жағдайға түсіністікпен қарап, достық қарым-қатынаста болдық. Алдағы уақытта да солай болатынына сенімдімін.

Біз сауда-экономикалық ынтымақтастықтың жаңа бағыттарын белсенді түрде іздеуді жалғастырамыз. Сауда айналымы артып келеді. Мүмкін біз қалағандай жылдам емес шығар, бірақ соған қарамастан қарқын бар. Біз сондай-ақ ресейліктердің Әзербайжанға сапарлары бойынша ковидке дейінгі деңгейге жеттік, бұл саяси және таза адамдық атмосфераның оң сипатта екенін көрсетеді, өйткені бұл сапарлар адамдар өздерін жайлы сезінетін бағыттарға жүзеге асырылады. Ал соңғы 2-3 жылда өзара сапарлар айтарлықтай өскенін байқадық. Оның басты дәлелі – елдеріміз арасындағы әуе рейстерінің көбеюі. Менің ойымша, қазір олардың саны кеңестік жылдардағыдан кем дегенде екі есе көп.

Сондықтан біз қарым-қатынастарымыздың қалай дамып жатқанына қуаныштымыз және оны бағалаймыз. Ал бұл оң үрдіс келесі жылы да жалғасын табатынына сенімдімін.

- Мен әлі де НАТО мен Ресей арасындағы шиеленіс мұндай айқын қақтығысқа алып келмейтініне сенім білдіргім келеді. Біріншіден, мұның бүкіл әлем үшін, барлық ел үшін және аймақпен шектесетін елдер үшін апатты салдары бар екенін бәрі түсінеді. Екіншіден, мен әлі де АҚШ-тағы әкімшіліктің ауысуынан сыртқы саясаттың бағдарында өзгеріс болады деп үміттенемін. Трамп мырзаның бірінші кезеңдегі президенттігінің тәжірибесі, сондай-ақ оның және оның команда мүшелерінің сайлау науқаны кезінде және одан кейінгі мәлімдемелері осыдан үміттенуге мүмкіндік береді. Сондықтан НАТО мен Ресейдің қызу соғысуға кірісетінін елестету әлемдік аласапыранды елестетумен бірдей. Яғни, бұл соғыста жеңімпаздар болмайтыны, тіпті НАТО аймағынан немесе Ресей территориясынан алыс орналасқан бірде-бір ел өзін қауіпсіз сезіне алмайтыны анық.

Менің ойымша, Вашингтонда да, Мәскеуде де, басқа астаналарда да мұндай қорқынышты сценарийдің жүзеге асуына жол бермес үшін саяси даналық жеткілікті.

Әзербайжанның міндеттемелеріне келетін болсақ, біз барлық міндеттемемізге барынша жауапкершілікпен қараймыз және болашақта да солай істейміз.

Менің ойымша, Әзербайжан аздап ұмытылған сөз – бәсеңдету ісінде де өз үлесін қоса алады.

– Иә, иә – жағдайды бәсеңдету ісі. Бұл сөз қазір халықаралық лексиконда сұранысқа ие деп ойлаймын және ол қолданылады деп үміттенемін.

Әзербайжанның сыртқы саясатының ерекшеліктеріне байланысты, Батыста да, Шығыста да Әзербайжан тәуелсіз сыртқы саясат жүргізетін егемен ойыншы ретінде қабылданады және Ресейдің одақтасы және сонымен бірге НАТО мүшесі Түркияның да одақтасы болып табылатын жалғыз мемлекет. Әлемде мұндай басқа мемлекет жоқ. Сондықтан, егер біз өз міндеттемелеріміздің логикалық тізбегінде әрі қарай жүрсек, біздің одақтас міндеттемелеріміз әртараптандырылады. Ал біз "жердегі" нақты жағдайды басшылыққа аламыз. Тағы да айтқым келетіні: мүмкін белгілі бір кезеңде Әзербайжанның күш-жігері сұранысқа ие болады. Мұнда Ресей армиясы Бас штабының басшысы мен НАТО Әскери комитетінің басшысы деңгейінде бірқатар кездесулер өтті. Сондай-ақ Бакуде АҚШ пен Ресейдің әскери басшылығы кездесті. Мұның барлығы кездейсоқ таңдалған жоқ. Батыста да, Ресейде де, Шығыста да сенім артқан елдер көп емес. Әскери-саяси құрылымдарға ресми немесе бейресми мүшелікпен айналыспайтын елдер де көп емес. Сондықтан мұндай қажеттілік туындаса, біз жағдайды бәсеңдету ісіне өз үлесімізді қосуға дайынбыз.

- Қысқасы, қажет емес. Белгілі бір ақпарат құралдарында осындай ақпарат шығып тұратынын ескеріп, жауабымды сәл кеңейте айтсам, мұның қажеті жоқ екенін айта кету керек.

Әзербайжан Түркиямен 1992 жылдан бастап, тәуелсіздігін қалпына келтіргеннен бері әскери ынтымақтастықты жүзеге асырып келеді. Осы күнге дейін жалғасып келе жатқан бұл әскери ынтымақтастық сол кезде басталды. Әрине, нысандары қажеттілікке қарай өзгерді, бірақ осы отыз жылдан астам уақыт ішінде Түркия мен оның әскери құрылымдары Әзербайжан армиясын жаңғыртуда және оны жауынгерліктің жоғары стандарттарына жеткізуде қабілеттілікте, операцияларды жоспарлауда, жағдайды талдауда, әскери барлау әлеуетінде үлкен рөл атқарды. Осындай көмектері үшін түрік достарымызға алғысымыз шексіз.

Әзербайжан мен Ресей арасындағы декларациядан бір жыл бұрын қол қойылған Түркия мен Әзербайжан арасындағы одақтастық декларациясында қауіп төнген жағдайда және агрессия жағдайында өзара әскери көмек көрсетуді қарастыратын тармақ бар. Яғни, бұл бір немесе басқа ел сыртқы қауіпке, сыртқы агрессияға тап болса, Әзербайжанның да, Түркияның да көмекке келу міндеті. Демек, декларацияның бұл тармағы өз мәні бойынша белгілі бір аумақта тұрақты әскери инфрақұрылымдарды құруды мүлдем қажетсіз етеді.

Тараған ақпараттарға қайта оралсақ, бүгінгі күні әлемнің кез келген жерінде орналасқан әскери базаны жасыру мүмкін емес екенін айтқым келеді. Сондықтан бұл ақпараттар саяси арандатушылық сипатта. Түркиямен біз жыл сайын оннан астам бірлескен жаттығу өткіземіз – жартысы Әзербайжанда, жартысы Түркияда. Негізінде, біз әскери қимылдардағы жедел тиімділіктің жоғары деңгейіне қол жеткіздік. Әрине, бұл Кавказдағы тұрақтылықтың маңызды факторы, өйткені бүгінгі әлем мен оқиғалардың даму жолы әлемнің түбегейлі өзгергенін тағы бір рет дәлелдейді. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қалыптасқан шындықтар да, ережелер де бүгінде жұмыс істемейді.

Мұны тіпті жаһандық тұлғалар да жасырмайды. Күш факторы тағы да саяси ұмтылыстың алдыңғы шебіне шығып отыр. Мұны ертерек түсінген елдер бүгін өздерін қауіпсіз сезіне алады. Дегенмен, қазіргі әлемде ешбір ел өзін толық қауіпсіз сезіне алмайды.

- Иә, жоспарлап отыр. Бірақ, кем дегенде соңғы үш жылда ресейлік қару-жарақ сатып алу туралы жаңа келісімшарттар жасалмағанын айта кету керек. Мұның себебі - ресейлік қорғаныс өнеркәсібі отандық тұтынушы үшін жұмыс істеп жатыр. Менің білуімше, Ресей белгілі себептермен халықаралық қару-жарақ нарығынан уақытша шығып кеткен. Тіпті төрт жыл бұрын Ресейдің өтініші бойынша қол қойылған кейбір келісімшарттардың орындалу мерзімі кейінге шегерілді. Осы келісімшарттарды орындау мүмкін болмаған жағдайды түсініп, бұған келістік.

Бірақ біз ресейлік қорғаныс өнеркәсібіндегі жаңашылдықдарды мұқият қадағалап отырмыз. Біздің тараптан жаңа өтінімдер бар. Біз оларды салыстырмалы түрде жақында жібердік. Ресейдің қорғаныс өнеркәсібі дайын болған кезде біз жаңа келісімшарттарды іске қосамыз. Сондықтан бұл процесс дәлелді себептерге байланысты уақытша тоқтатылды деп есептеймін.

- Бұл тікелей қауіп төндіретінін білдіреді, бұл туралы біз ашық түрде де, Арменияның премьер-министрімен келіссөздерде де бірнеше рет айтқанбыз, оған өз алаңдаушылығымызды жеткіздік. Байден әкімшілігі кезінде Оңтүстік Кавказ елдеріне қатысты көзқарасын өзгертіп, Арменияны біржақты қолдау жолына түскен Франция үкіметі мен АҚШ басшылығына да осындай алаңдаушылық білдірдік.

Қауіптердің айтарлықтай ауыр екенін көрсететін көптеген мысал бар. Макрон үкіметі Арменияға жеткізіп отырған қарулар іс жүзінде Әзербайжанға қауіп төндіретін шабуылдаушы, қырып-жоятын қару болып табылады. Армениямен шекарамыздың ұзындығы мың шақырымнан асатынын, көптеген елді мекен шекараға жақын орналасқанын және бұл елді мекендердің көпшілігіне бұрынғы босқындар қайтып жатқанын ескерсек, біз бұл процеске сырттай бақылаушы бола алмаймыз.

Біз Арменияға және оның АҚШ Мемлекеттік департаментіндегі одақтастарына да мұны тоқтату керектігін бірнеше рет жеткізген болатынбыз. Бірақ, өкінішке қарай, бізді естіген жоқ. Арменияны қаруландыру процесі қарыштап дамып келеді. Біз онда болып жатқанның барлығын мүмкіндігінше бақылап отырамыз. Техникалық тұрғыдан алғанда, Армения территориясының тереңдігін ескере отырып, бүгінде мұны істеу соншалықты қиын емес.

Бұл мәселеде, әрине, Франция көш бастап тұр. Үндістан екінші орында тұр. Үшінші орында АҚШ тұр. Франция мен Үндістан Арменияға өлімге әкелетін қару-жарақ жеткізіп жатқанын жасырмаса, АҚШ мұны мойындамайды. Алайда біз Арменияның әуежайларына қонып, қару-жарақ тасымалдаған әскери-көлік ұшақтарын көрдік.

Әрине, біз тиісті шараларды қабылдауға мәжбүрміз. Біздің келесі 2025 жылғы әскери бюджетіміз рекордтық көлемде – шамамен бес миллиард доллар болады. Яғни, амалсыздан бюджетті көбейтуге мәжбүрміз. Егер мұндай қауіп-қатер болмаса, біз бұл соманың кем дегенде 60%-ын жұмсамас едік. Біз мұны Қарабақты қалпына келтіруге, әлеуметтік төлемдерге және тағы басқа салаларға бағыттар едік. Бірақ біз мұны істеуге мәжбүрміз және жасаймыз.

Менің ойымша, бұл құрдымға апаратын жол. Біріншіден, Армения бізбен қарулану жарысында жеңіске жетпейді. Қару-жарақтардың көпшілігін Батыстан тегін немесе кейіннен есептен шығарылатын несиеге алғанына қарамастан, олар мұндай жағдайда да қарулану жарысында жеңіске жетпейді.

Екінші Қарабақ соғысының және 2023 жылдың қыркүйегіндегі антитеррорлық операцияның нәтижелерін олар ұмытпауы керек. Олар сондай-ақ Макрон режимінің, сондай-ақ АҚШ Мемлекеттік департаментінің барынша қолдауына қарамастан, егер олар бізге қарсы тағы бір арандатушылықты жоспарласа, "жердегі қақтығыста" оларға ешкім көмектеспейтінін түсінуі керек. 2020 немесе 2023 жылдары Макрон оларға қалай көмектесті? Қолдау көрсетілді. Қол алысқан болар бәлкім, мен білмеймін. Сонымен бітті. Ол қандай әрекетке қабілетті? Біз мұны өте жақсы білеміз.

Сондықтан біз келіссөздер процесі шеңберінде де, Армения мен Әзербайжан арасында жұмыс істейтін делимитациялау комиссиясының шеңберінде де, Вашингтондағы армяндарды қолдаушыларға да мұны тоқтату керек екенін жеткізіп жатырмыз және жеткізе береміз. Егер осылай жалғаса берсе, кейін бізге ешқандай шағым болмауы керек.

- Иә, Батыста бұл екі процесс неге екені белгісіз екіге бөлініп тұр. Біз бұл екі процесті біріктіру керек деп есептейміз. Бейбіт келісім мен Арменияның бізге қарсы қарулануы – бір-біріне мүлде үйлеспейтін екі бағыт.

Біз бейбітшілік келісімі бойынша шын мәнінде үлкен жетістіктерге жеттік. Осы құжаттың 17 бабының 15-і келісіліп, 2-еуі қалды. Ал мен Арменияның премьер-министрімен Қазандағы соңғы кездесуімде мен бұл екі бап келісілмегенмен, Армения қабылдауы, яғни біздің шарттарымызды қабылдауы мүмкін екенін естігендей және сезгендей болдым.

- Олардың бірі бір-біріне қатысты халықаралық талапарыздардан бас тартуына қатысты. Өйткені бұл екі жаққа да қолайлы бап деп ойлаймын. Жақында біз келтірілген зақымға талдауды аяқтадық. Бұл егжей-тегжейлі талдау. Біз бұған 4 жыл жұмсадық және ол құжатталған. Бұл шамамен 150 миллиард доллардан астам шығын – бұл оккупация жылдарында келтірілген шығын. Сондықтан өзара талап қоюдан бас тарту бұл екі жаққа да қолайлы болар еді деп ойлаймын.

Ал, тағы бір бап шекарамызға өзге елдердің өкілдері орналаспауына қатысты. Неліктен бұл біз үшін маңызды? Өйткені, еуропалық бақылаушылар атын жамылып, бізбен шекарада, Армения жағында НАТО-ның инфрақұрылымы құрылды. Өйткені, бұл бақылаушыларды жіберу мәселесі бізбен келісілген болатын. 2022 жылдың қазан айында. Пашинян, Еуропалық кеңес төрағасы Шарль Мишель, Франция президенті және менімен арадағы төртжақты кездесуде. Ол кезде біз Францияны қалыпқа келтіру процесінен шығарған жоқ болатынбыз және екі ай бойы Еуропалық Одақ өкілдерінің шектеулі контингенті болады деп келісілді.

- Иә, бақылаушылар. Екі айға 40 адам орналастырылады. Осыдан кейін бұл миссия бізбен келісімсіз ұзартылды. Олар "неге сіздермен келісу керекпіз, бұл Армения аумағындағы миссия" деген негіз айтылды. Біз оларға "келіскен кезде неге бізбен мақұлдадыңыздар? Бұлай болмайды" деген уәж айтттық.

Содан кейін олардың саны 200-ден асты. Оның үстіне бұл миссия НАТО миссиясына айналды, өйткені оған Канада өкілдері араласты. Демек, бұл біз келісімге келуге тиіс екінші бап.

Армян тарапы тағы екі мәселеге назар аударуы керек. Біріншісі – конституцияны өзгерту. Өйткені Армения конституциясында тәуелсіздік туралы декларацияға сілтеме бар, ол өз кезегінде Әзербайжанға қарсы аумақтық талаптарды қамтиды. Бұрынғы Таулы Қарабақ автономиялық облысы Арменияның бір бөлігі болып жарияланған. Сондықтан конституцияны өзгерту біздің "еркелігіміз" емес, бұл жай ғана объективті жағдайлар.

Ал екінші шартымыз – ЕҚЫҰ-ның Минск тобын жою. Бұл мәселе консенсуспен шешілетіндіктен, Арменияның келісімінсіз мұны істеу мүмкін емес. ЕҚЫҰ-ның Минск тобы көптен бері жұмыс істемесе де, ол ресми түрде бар. Ал біздің сұрағымыз мынандай: егер Армения Қарабақты Әзербайжанның бір бөлігі деп таныса және Қарабақ мәселесін шешу үшін Минск тобы құрылған болса, онда қазір ол не үшін қажет? Арменияның ЕҚЫҰ-ның Минск тобы жойғысы келмеуі, бізбен бірге ЕҚЫҰ-ның Минск тобын жою туралы ЕҚЫҰ-ға өтініш білдіргісі келмеуі реваншистердің жоспарлары айтарлықтай күрделі екенін аңғартады.

Негізінде осы. Осының бәрі шешілсе, бейбіт келісімге қол қоюға кедергі болмайды. Жүріп жатқан қару-жарақ жарысына келетін болсақ, бұл бейбітшілік келісімінің бөлігі бола алмайды, бірақ ол Армениямен өзара іс-қимылдың басқа форматының бөлігі болады. Біз армян тарапына мұндай әрекеттердің ең алдымен өздеріне зиян келтіретінін барынша жеткізуге тырысамыз.

- Осыдан екі ай бұрынғы соңғы мәлімет бойынша, Қарабақта армян ұлтынан 20-ға жуық тұрғын тұрады. Біз бір күндік терроризмге қарсы операцияны жүргізбес бұрын, 23 қыркүйекте Қарабақ армяндарын Әзербайжан мемлекетіне қайта қосу жоспарын ресми түрде жариялаған болатынбыз. Бұл ашық түрде жасалды, Интернетте жарияланды, өйткені қоғам өкілдерімен, армян жұртшылығымен байланыс орнатуға жасаған көптеген әрекетіміз сәтсіз аяқталды. Олар бізді елемеді, бізбен кездескісі келмеді, бізбен сөйлескісі келмеді. Сосын сол жерде тұратындардың назарын аудару үшін интернетке жарияладық. Мұнда бәрі анық жазылған, білімнен бастап, мәдени ортаны сақтаудан, реинтеграциядан, реинтеграцияға апаратын жолдан бастап – не тұруға ықтиярхат алуға, не азаматтық алуға, жұмысқа рұқсат алуға өтініш беруге дейінгі процесті кез келген адам қарай алады. Ал егер олардың кейбірі осының бәрінен кейін өздерін түсініксіз Таулы Қарабақ Республикасында тұрып жатырмын деп ойласа, бұл олардың мәселесі.

Яғни, кез келген басқа адам сияқты. Мысалы, бір адам Әзербайжаннан Ресейге жұмыс істеуге барады - тұруға рұқсат алады, жұмыс істеуге рұқсат алады, тіркеледі, содан кейін азаматтық алуға өтініш береді, мұның бәрі процестер. Біз мұны ұсындық, бірақ қабылданбады.

Кейін жағдай өзгерген соң, онда қалғандар аз болып шықты, 30-дан астам адам ғана болды, біразы кейін кетіп қалды.

Бірақ қалғандары Әзербайжаннан, Әлеуметтік қамсыздандыру министрлігінен әлеуметтік көмек алады. Олардың емделуі, тамақпен қамтамасыз етілуі, ондағы өмірі толық қамтамасыз етілген.

Сондықтан осындай мәселе бар. Сонымен қатар 80-ші жылдардың соңы мен 90-жылдардың басында жер аударылған Армениядан келген азаматтар қауымы, 300 мыңға жуық әзірбайжан Армения басшылығына олардың елге оралуына, реинтеграциясына жағдай жасау үшін ресми түрде өтініш білдірді.

- Иә, Арменияда. 90-жылдардың басында ол жақтан жер аударылғаны олардың қайтып оралуға құқы жоқ дегенді білдірмейді. Әзербайжандардың тарихи жерлеріне қайта қосылу процесін қалай көретіні туралы Армения басшылығынан әлі де жауап алған жоқпыз. Менің ойымша, егер бұл екі процесс қатар жүретін болса, бұл бейбітшілік үшін одан да жақсы әлеуметтік атмосфера қалыптастырады. Өйткені бейбітшілік – бейбіт келісімге қол қою ғана емес, ол қоғамдық келісім. Ал оккупация жылдарында алған жан жарамыз 30 жыл өтсе де әлі жазыла қойған жоқ. Яғни, уақыт керек, ал ол үшін әлеуметтік орта керек, қарым-қатынас керек, адам тілінде сөйлесу керек. Қазір жағдай шамамен осындай.

- Иә, жуырда Астрахань облысы губернаторының тапсырмасымен балабақша салу жобасы басталды. Жақында ол бізге келіп, осы әлеуметтік инфрақұрылым нысаны салынып жатқан Губадлы ауданында да болды. Сондықтан бұл үшін алғысымыз шексіз. Ресейден қалпына келтіру үшін тауарлар мен қызметтерді жеткізушілер ретінде тартылған бірнеше компания бар. Ресейлік мердігерлер де бар, бірақ оларды көп деп айта алмаймын. Менің ойымша, олардың саны көп болуы мүмкін, себебі қалпына келтіру жұмыстарының ауқымы өте үлкен. Бұл қазір ең алдымен инфрақұрылымдық жобаларды, автомобиль жолдарын, темір жолдарды, тоннельдерді, көпірлерді қамтиды. Яғни, бұл салада жақсы тәжірибесі бар ресейлік компаниялар көп.

- Иә, сөзсіз біз мұны құптаймыз. Астрахань облысы сияқты көмек көрсету жағынан да, жай ғана жобаларға қатысу жағынан да құптаймыз. Инвестициялық жобалар бар. Бірінші инвестициялық жобаны Татарстан жүзеге асырды. Бұл Татарстан басшысы екеуміз ашқан Жебраил облысындағы КАМАЗ сервис орталығы. Бүгін менің Татарстан басшысымен кездесуім болады. Татарстан делегациясы қазір Бакуде жүр. Яғни, бұл бірінші инвестициялық жоба болды. Яғни, алғашқы шетелдік инвестициялық жоба ресейлік болды. Сондықтан біз инвестиция күтеміз, сонымен қатар мердігерлерге де қуаныштымыз.

Білесіз бе, бірден иә немесе жоқ деп айту қиын. Көрерменде түсінуі үшін мен біздегі энергетикалық жағдайдан кішкене хабардар етейін. Әзербайжандағы табиғи газдың дәлелденген қоры 2,6 триллион текше метр деңгейінде. 30 жыл ішінде біз игеріп жатқан мұнай кен орнының қоры бойынша, жаңа есептелген қорлар бойынша 500 миллион тоннадан 1,5 миллиард тоннаға жеткенін ескерсек, біздің газ және газ конденсаты кен орындары туралы да шамамен осылай айтуға болады. Яғни, он жыл бұрынғы болжамды қор 2,6 триллион. Мұндай әлеует көлемімен және экспорт көлемі 25 миллиард текше метр болса, бізге қосымша энергия көздері қажет емес екені анық. Оған қоса, Қарабақ пен Шығыс Зангезурде соңғы үш жылда біз жалпы қуаты шамамен 300 мегаватт шағын су электр станцияларын құру жобаларын іске асырдық, ал екі жылдан кейін бұл 500-ге жетеді. Оған қоса, біз шетелдік инвестиция арқылы күн және жел энергетикасын белсенді дамытып жатырмыз. Дүниежүзілік банктің жел энергиясының бір ғана Каспий теңізіндегі болжамды қоры 157 мың мегаватт құрайды. 2030 жылға қарай қол қойылған, іске қосылған келісімшарттар бізге 6 мың мегаватт береді. Бұл атом электр стансасы керек пе деген сұраққа жауаптың бір бөлігі. Енді екіншісіне көшейін. Бұл қызықты болады деп ойлаймын. Біріншіден, экономиканың басқа секторы тұрғысынан қызықты.

- Әрине. Бұл сала, бұл әлеует, бұл кадр, бұл бізде бұрын-соңды болмаған жаңалық. Екіншіден, бұл әлемде бар үрдіс, біз одан қалыс қалғымыз келмейді. Сондықтан мен тәжірибелік құрылымдардың, ғылыми мақсаттарға арналған шағын реакторлардың мүмкіндіктерін зерттеуге нақты көзқарас тұрғысынан не бере алатынын көру үшін нұсқаулар бердім. Бұл қымбат жұмыс екенін және Әзербайжандағы күн және жел энергетикасы жобаларын шетелдік инвестор жүзеге асыратынын, мемлекет ештеңе салмайтынын ескерсек, біз бұл салада инвестициялық жобаларға көбірек қызығушылық танытып отырмыз. Егер қандай да бір елдің компаниялары осындай қызығушылық танытса, біз де бірлескен инвестор бола аламыз. Менің ойымша, бұл инвестиция үшін жақсы жоба болуы мүмкін. Өйткені қазір дәл осы күндері, алдағы апталарда немесе мүмкін бір-екі айда Әзербайжаннан Қара теңіз түбімен Еуропаға қарай энергетикалық кабель құрылысының техникалық-экономикалық негіздемесі аяқталады. Бастапқы кезеңде бұл 4000 мегаватт, бірақ Еуропа елдерінің энергияға деген қажеттілігін ескере отырып, тіпті олардың өздері де көп қаражат салып жатқанын ескерсек, олардың әлі де тапшы болатынын білеміз, сондықтан оларға таза жасыл энергияның қосымша көздер қажет болады. Яғни, бұл жақсы драйвер бола алады. Сондай-ақ Әзербайжандағы электр энергиясының ішкі бағасы тұрғысынан осы секторға инвестиция салу және тұтынушыларға электр энергиясын компаниялар үшін сату коммерциялық тұрғыдан қолайлы. Сондықтан мен сұраққа нақты жауап бергім келсе де, бұл иә емес, бұл жоқ емес, бірақ иә басымдырақ. Осы тұста біздің ішкі міндеттерімізді талқылау басталады.

Басты қиындық – уақыт жағынан шектелгеніміз болды. Әдетте елдерге дайындыққа екі жыл уақыт беріледі. Біздің жағдайда бұл 11 ай болды. Бұл шешім қабылданғанға дейін 2-3 күн бұрын, өткен жылдың желтоқсанында Арменияның Әзербайжан кандидатурасына құптамауымен байланысты болды. Консенсус болмағандықтан, COP-29 Бакуде өтеді ме, жоқ па деген мәселе соңғы күндері шешілді. Сондықтан дайындыққа бар болғаны 11 ай уақытымыз болды. Бұл ең үлкен қиындық болды, өйткені біз 70 мыңнан астам адамды қабылдай алатындай орын құруымыз керек еді, себебі саммитке 76 мың қатысушы тіркелді. Бұл қонақ үй қорын орналастырып, қайта сертификаттау секілді жұмыстарды қамтыды, себебі бізде мұндай көп қонақүй қоры болмады. Осы мақсатта әртүрлі демалыс орындары, сонымен қатар салынып, бірақ әлі пайдалануға берілмей тұрған тұрғын үй нысандары анықталды. Оларды қонақүй стандартына сәйкестендіру керек болды. Бұл үлкен ұйымдастырушылық жұмыс болды. Жалпы біз мұны абыроймен атқардық. Менің білуімше, осы конференцияның барлық кезеңінде ұйымға қатысты 10 шағым болды, бірақ олар бірден шешілді, қонақтардың барлығы риза болды. Екінші қиындық, дегенмен оны қиындық емес, қолайсыздық деп атаған дұрыс болатын сияқты: Әзербайжанды мойындамауға қатысты қызғанышпен араласқан агрессия, ашу-ыза. Неге мұндай ел кенеттен осындай конференцияны қабылдайды? Батыстың түрлі ақпарат құралдарында бізді petrostate (мұнай мемлекеті – ред.) деп атай бастады. Дегенмен, бұл жерде жаман ештеңе жоқ. Ашылуда сөз сөйлегенімде, 19-ғасырда біз әлемдік мұнайдың 50%-дан астамын жеткізетін кезде мұнай мемлекеті атансақ, бұл қалыпты жағдай болар еді дедім. Бірақ бүгінде бір миллиард тоннаға жуық мұнай өндіретін елдің жалған жаңалықтары бізді мұнай мемлекеті деп атауы қалай?

Иә, мұнай өндіруіміз жалпы алғанда 30 миллион төңірегінде. Бұл елдің көршісі, яғни Канаданы айтып отырмын, бізден 10 есе көп мұнай өндіріп жатқанда, бізді petrostate деп айту әділетсіздік. The Washington Post, The New York Times, Le Figaro, Le Monde басылымдары Мемлекеттік департаменттің әртүрлі үкіметтік емес ұйымдары түріндегі адамдарымен еліміздің беделін түсіру, шабуыл жасау науқанын бастады. Күн сайын жарияланатын мақалалар саны кем дегенде жиырмаға жуықтады. Бұл ешқандай қиындық тудырмады, тек жиіркеніш пен жек көрініш сезімі болды. Әрине, нәтижеге жету қиын болды, өйткені біз бұл салада жаһандық қатысушы емеспіз. Әзербайжанның әлемдік газ шығарындыларындағы үлесі 0,1%-ды құрайды. АҚШ-та 12%, ал Еуропалық Одақта одан да көп.

- Олар айтарлықтай төмендетеді. Мен тек ресми сандарды алып отырмын. Сондықтан біз өзіміздің барлық дипломатиялық тәжірибемізді, ең алдымен, Қосылмау қозғалысына төрағалық ету тәжірибесін пайдаландық, онда 120 мемлекет бар, Ислам ынтымақтастығы ұйымына белсенді мүше болу тәжірибесін мақсатқа сай пайдаландық. Оңай болған жоқ. Бірақ бұл конференцияны "Бакудегі серпіліс" деп бекер атаған жоқпыз, өйткені біз 2015 жылдан бері талқыланып келе жатқан Париж келісімінің алтыншы бабы бойынша келісе алдық. Яғни, 10 жылға жуық уақыт бойы көміртегі нарығы мәселесі келісілген жоқ. Яғни, Бакуде біз бұған қол жеткіздік және ол жұмыс істейтін келісім болды. Бұл елдерге квоталарды сатуға мүмкіндік береді және осылайша жаһандық эмиссияларды қажетті шекте ұстауға тырысады. Кейбіреулер сәтсіз деп санаған екінші тармақ, бірақ менің ойымша, бұл сәттілік, біз климаттық мәселелерге арналған жыл сайынғы шығындардың көлемін келісе алдық. Бұл 300 миллиард долларды құрайды. Сұраныс триллион болатын. Триллион беруге ешкімнің дайын емес екені анық, бірақ бұрынғы келісілген көрсеткіш 100 миллиард, ал енді 300 екенін негізге ала отырып, оны сәтсіздік деп айту қиын болар еді. Тағы көптеген мәселелер. Әзербайжан тарапынан 14 бастама көтерілді. Франция мен Люксембург сияқты елдерден басқа елдердің басым көпшілігі бұл бастамаларға қосылды. Неліктен Франция қосымғананы баршаға түсінікті. Неліктен Люксембург Францияның соңынан ерді, ол да түсінікті. Мен бұл конференцияны шамамен осылай сипаттар едім. Әрине, 197 мемлекет, 80 мемлекет басшысы және үкімет басшысы, 76 мың қатысушы тіркелген. Бұл бойкот әрекеттері аясындағы көрсеткіш. Бұл елдің тұсаукесері болды десек те болады.

- Олар біреудің әділдікті үйрететініне үйренбеген. Олар бәрін өздері үйретуге дағдыланған. Олар өздеріне бас игенге, бірдеңе сұрағанға, өздерімен ақылдасқанға, олардың рұқсатынсыз ешнәрсе істемеуге дағдыланған. Бұрынғы отаршыл, енді кейбір жаңа отаршыл елдер осылай өмір сүруге, ойлауға дағдыланған. Бұл олардың саналарына терең сіңіп кеткен. Ал Франциямен бізде ешқашан проблема болған емес. Біз Макрон билікке келгенге дейін басқа еуропалық елдермен салыстырғанда Франциямен көбірек ынтымақтастықта болдық. Әкем 1993 жылы президент болып сайланған кезде Францияға алғашқы ресми сапарын жасады. Өйткені оны бірінші шақырған солар еді. Мен 2003 жылы президент болған кезде мені бірінші шақырған ел Франция болды. Ал менің алғашқы сапарымды Францияға жасадым. Содан кейін мұнда көптеген француз компаниялары жұмыс істеді. Францияның кейбір қалаларымен біздің қалалар бауырлас қалаға айналды. Бірақ Макрон үкіметінің қалыптасуымен бұл жұмыстардың барлығы құрдымға кетті. Өйткені, Екінші Қарабақ соғысы басталып, олар басып алушылардың жағына шыққаны анық болған кезде, біздің қарым-қатынасымызда бәрі дұрыс емес екені белгілі болды.

Бірақ содан кейін олар бұл нәтижелерді қабылдауға мәжбүр болды, бірақ соған қарамастан, процеске зиян келтіру үшін бәрін жасауды жалғастырды. Жақында премьер-министр қызметінен қуылған Барнье мырза француз саясаткері ретінде 2020 жылдан кейін Қарабаққа заңсыз барды. Яғни, мұндай араласу әрекеттерінің барлығы біздің қарым-қатынасымыздың дағдарысқа ұшырауына әкелді. Сонымен қатар, 2023 жылдың қыркүйегінен кейін олар бұл мәселені БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне шығаруға бес рет тырысты және бес рет сәтсіздікке ұшырады. Бізді бірқатар мемлекет қолдап, бұл мәселені жиынның күн тәртібіне шығаруға рұқсат етпеді. Содан кейін олар басқа жолмен жүріп, Еуропалық Одаққа барып, Әзірбайжанға санкция салуға тырысты. Не үшін? Біз егемендігімізді қалпына келтіргеніміз үшін бе? Бұл істе де олар сәтсіздікке ұшырады. Содан олар бізге әбден ашуланып, енді бізді қаралаудың барлық әдісін қолданып жатыр. Олардың отарлық өткеніне қатысты айтқанымды кейбіреулер мұны "біздің жауабымыз" деп қабылдайды. Бірақ бұл тереңірек сипатта болуы мүмкін деп ойлаймын. Қазір француз отаршылдықтарының жиіркенішті бет-бейнесін көргенде біз көптеген жылдар бойы әлем жұртшылығынан не жасырылғанын көреміз. Бірақ бұл мәселеге ешкім араласқысы келмеді. Ешкім бас ауыртқысы келмеді. Өйткені олар бопсалаумен айналысады. Иә, қарым-қатынасымыз "қырғи-қабақ соғыс" кезеңіне бет алған кезде олар тіпті бізге "біздің ұлы ел екенімізді ұмытпау керек" деген хабарламалар жіберді.

Қалай не? Табиғи ресурстарды аяусыз пайдалану.

Ол ғана емес. Менің ойымша, Жаңа Каледония сияқты 13 немесе 15 аумақ бар. Жақында олардың бірінде, Майотта аралында цунами болды. Евроньюс кеше Майотта аралындағы халықтың 75%-ы кедейлік шегінде өмір сүретінін хабарлады. Тұрғын үйдің 30%-ы немесе 40%-ы тозған. Ал бұл Францияның территориясы. Заңды түрде. Комор аралдарының бір бөлігі болса да. Бұл Комор мемлекеті аралдардың бірі. Ал Франция оны заңсыз иеленіп отыр. Қандай құқықпен? Жаңа Каледонияда тәртіпсіздіктер кезінде олар 13 адамды өлтіріп, 100-ден астам адамды жаралап, 1000-нан астам адамды тұтқындаған. Оның үстіне халық наразылығының жетекшілері Францияға жеткізіліп, түрмеде жатыр. Яғни, бұл Макронның диктатурасы. Бұл Макрон режимі. Мен осы туралы айтсам, олар үкіметтік емес ұйымдар немесе БАҚ түріндегі барлық бақылаушыларын маған айдап салады. Біздің бұл дәрменсіз халықтар үшін жүрегіміз ауырады. Еуропаның орталығында Корсикада корсика тіліне тыйым салған кезде, корсика тілін қоғамдық орындарда қолдануға болмайды деген кезде Жаңа Каледония туралы не айтуға болады? Бұл не сұмдық? Демократия, адам құқығы деген осы ма? Яғни, Франция бір кездері ұлы ойшылдардың, ұлы ғалымдардың, жазушылардың ұлы елі болған шығар. Бірақ қазір олай емес. Қазір Макрон режимі Францияны failed state-ке айналдырып жатыр. Бірнеше мысал келтірсем, бұл тұста Африкадағы, Сахель аймағындағы сәтсіздіктер туралы, одан кейінгі кезекте Нигер, Буркино-Фасо, Малидегі сәтсіздіктер және Чад пен президенті ауысып, ұлттық рухты адам билікке келген Сенегалды мысал етуге болады. Бұл бастамасы ғана. Ливандағы, Әзірбайжандағы, Грузиядағы сәтсіздік бар. Ішкі саясатта не болып жатқанын қараңыз. Барлығы быт-шыт. Сондықтан ең алдымен өзіңнен бастаған дұрыс емес пе? Кеңес заманында айтқандай, өзіңді сынаудан баста. Moody's Францияның рейтингін ай сайын төмендетіп жатыр. "Triple A" түгілі ол жақта қазірдің өзінде кішкентай "а" бар. Кішкентай, кішкентай.

- Сәтсіздіктен сәтсіздік бірінен кейін бірі болып жатыр! Ал бұл сәтсіздіктің авторы кім? Макрон мырза. Бұл туралы ойлану керек. Әзербайжанға қалай зиян келтіру туралы емес, осыны ойлансын.

- Грузияда жағдай тұрақталып келе жатқанын көріп отырмын. Біз бұған қуаныштымыз. Грузия біздің ең маңызды серіктесіміз және жақын досымыз. Біздің халықтар сан ғасырлар бойы бейбітшілік пен келісімде өмір сүрді. Сондықтан Грузияның тұрақсыздануы немесе тұрақсыздану қаупі Грузия үшін қаншалықты зиянды болса, Әзербайжан үшін де сондай зиянды. Сондықтан біз өз тарапымыздан Грузиядағы жағдайдың саяси бағытта тұрақты болуы, Грузияның сәтті дамуы үшін барлығын жасап жатырмыз. Тағы да сыртқы әсерге оралсақ, Грузияда Батыстан қаржы алып отырған мыңдаған үкіметтік емес ұйымдар бар екені белгілі болды. Ал бұл ұйымдарда жұмыс істейтін немесе жалақы алатындар он мыңдаған, тіпті одан да көп шығар. Оның не екенін білеміз, өйткені біздің елде "грант алатындар" мен грант берушілер өздерін еркін сезінетін кезең болды. Біз оны тоқтаттық. Сондықтан әзербайжан болсын, шетелдік болсын, кез келген құрылым берген грант тіркелуі керек. Ал тиісті органдар рұқсат бере ме, бермей ме, өздері тексеріп, қарап жатыр.

- Иә, әрине. Екіншіден, көмек міндетті болмауы керек. Байден әкімшілігі тарихта осындай сипатта қалады. Өйткені олар "Біз сіздерге көмектескіміз келеді" дегенде біз "рақмет, қажет емес" десек те, "жоқ, біз көмектесеміз" дейді. Оларда көмектескісі келетін USAID құрылымы бар. Бірақ қандай да бір себептермен көмек қажет жерде көмектеспейді.

- Ресейде оған тыйым салынған.

- Бірақ бізді әлі тыйым салынған жоқ. Бірақ менің ойымша, Трамп бұған тыйым салуы мүмкін.

- Тыйым салдыңыздар ма?

- Дұрыс жасағансыздар. Ол саясаттан мүлдем кетуі мүмкін деп ойлаймын. Олар мәжбүрлеген түрде көмектескісі келеді. Бірақ біз ересекпіз, бәрін түсінеміз. Сондықтан біз мұның бәрін реттедік. Мысалы, әзірбайжандық БАҚ 1% болса да шетелдік көзден қаржыландыра алмайды. Бұл мүмкін емес. Неге? Біз АҚШ-тағы бұқаралық ақпарат құралдарын қаржыландырмаймыз. Неліктен олар біздің БАҚ-ты қаржыландыруы керек? Содан кейін "Америка дауысы", "Азаттық радиосы" сияқты мекемелер халқымызға, елімізге сөз келтіріп, Армениямен арадағы жеңісімізге тіл тигізуде.

Грузия осы мәселені реттеуде уақытты біраз жіберіп алған сияқты. Іске кіріскенде, тым кеш болды. Бірақ жағдайдың қазірдің өзінде тұрақтылыққа бет алғаны жақсы. Дегенмен Макрон бұл іске де араласып жатыр, ол Грузияға да араласып жатыр. Париж Құдай анасының соборындағы рәсімде біз не көрдік? Қалай болғанда да, Рим Папасы Франциск бұл рәсімді елемеді. Ол Макронның бұл ұятты тірлігін кешірген жоқ.

- Олимпиадағы, әрине. Ол дұрыс жасады. Ол осыны бетіне басу үшін Корсикаға барды.

Сондықтан Грузия мәселесіне қайта оралсақ, ол әлдеқайда кең. Бұл, былайша айтқанда, Кавказ үшін шайқас. Арменияның қайда бет алғаны анық. Ол негізінен ҰҚШҰ-дан де-факто шықты. Біздің тексерілген деректерге сәйкес, олар де-юре шықпауының бірден-бір себебі - олар Мемлекеттік департаменттен рұқсат алмаған. Рұқсат алған бойда шығып кетеді.

Әзербайжан - тәуелсіз ойыншы, жеткілікті білікті және өзін қорғауға қабілетті.

Сондықтан Грузия Кавказ үшін шайқаста маңызды фактор болып табылады. Ол қандай болады? Дәстүрлі бола ма? Біздің кавказдық құндылықтарға негізделген бе?

Айтпақшы, Боррель туралы айтылды. Мен оған мән бермедім. Мен оған бір-екі сигнал жолдағым келеді, бірақ мен бұл туралы COP саммитінде (2024 жылдың қарашасында БҰҰ-ның климаттың өзгеруі жөніндегі конференциясы – ред.) сөйлеген сөздерімнің бірінде айтқан болатынмын. Мен тіпті Боррелдің сөзін келтірдім. Ол "Еуропаның гүлденген бақ, ал қалғанының бәрі джунгли" екенін айтты. Ал мен "джунгли болсақ, бізден аулақ жүр" дедім.

Бірақ тұтастай алғанда, Боррельге келетін болсақ, менің ойымша, егер ол бірнеше ондаған жыл бұрын өмір сүрсе, ол диктатор Франко кезінде жақсы сыртқы істер министрі болар еді. Ол басқа уақытта өмір сүріп, "жолы болмай" қалды.

Бұл оңай, өйткені ол қоғамда сұранысқа ие. Ешқашан шектеулер болған емес, ең болмағанда әкемнің кезінде де, менің кезімде де болмайды. Керісінше, халықтың орыс тілін жақсы білуі, жетік білуі үшін барлық жағынан қосымша жағдай жасауға тырысамыз.

Бізде орыс тілінде оқытатын 320-дан астам мектеп бар. Жалпы миллионға жуық оқушы орыс тілін оқиды немесе екінші тіл ретінде меңгереді. Екінші тіл ретінде сегіз жүз мың оқушы меңгеріп жатыр.

Екі университет бар: Мәскеу мемлекеттік университеті және Сеченов академиясы. Шығармашылық топтар, көбінесе театрлар өте жиі келеді. Сондықтан орыс тілі сұранысқа ие, ол қолданыста.

Бұл не береді? Біріншіден, таза тәжірибелік тұрғыдан кез келген тілді білу сізді байытады. Ал тілді жақсы білу әдебиетке, кейбір ғылыми әзірлемелерге толық үңілуге мүмкіндік береді. Өйткені, мәселен, біздің ғалымдар ресейлік дереккөздерден көптеген мәлімет алады. Бұл біздің халыққа тек ресейлік достарымен және әріптестерімен ғана емес, сонымен қатар ТМД-ның басқа елдеріндегі азаматтармен де араласуға мүмкіндік береді. Яғни, барлық қарым-қатынас орыс тілі арқылы жүзеге асады.

Біз ТМД-ның барлық елімен – президенттермен – орыс тілінде сөйлесеміз. Біздің команда орыс тілінде сөйлеседі. Кездескен кезде біз орыс тілінде сөйлесеміз. Сонымен қатар бұл да Әзербайжандағы орыс қауымы үшін жайлылық факторы. Бұл елдеріміз арасындағы мемлекетаралық қарым-қатынастардағы оң факторлардың бірі. Бұл орыс тіліне деген мұндай көзқарастың әзербайжан тіліне де, болмысымызға да, мәдениетімізге де нұқсан келтірмейтінін көрсетеді. Керісінше, достық атмосфера береді. Біз тек осымен ғана емес, дінаралық өзара іс-қимыл және мәдениетаралық байланыс мәселелерінің қалай жүзеге асырылып жатқаны жөнінде де ерекшеленуіміз кездейсоқ емес. Мәдениетаралық диалог жөніндегі халықаралық форум Бакуде өтетіні кездейсоқ емес. Барлығы бір-бірімен байланысты. Біздің саясатымыз дұрыстығын дәлелдеді деп ойлаймын. Ал тілді саяси себептермен кемсітуге тырысатындар үлкен қателік жасайды.

- Жоқ, менің айтқаным жеткілікті болды. Олар мені естіп, көршілес басқа бағыттарды таңдады.

- Ең бірінші ойға келетін нәрсе - бейбітшілік. Соғыс 2025 жылы аяқталып, адамдар үйлеріне оралып, бейбіт өмір сүруін, бір-бірін түсінуге үйренуін тілеймін. Әрине, Ресейге қарсы санкциялық саясатты ескере отырып, мен басшылыққа өз қабілеттеріне сенімді болуды, президент командасына батылдықты және санкциялық саясаттың теріс салдарын барынша азайту үшін барлығын жасай беруді жалғастыруды тілеймін. Өйткені бұл салдарсыз болмайтыны анық. Кез келген қоғам қиын кезеңде топтасады. Біз Ресейде бұл топтасуды көріп отырмыз. Осылай жалғасын тапсын дегім келеді.

Тағы бір айта кеткім келетін жайт. Мен сұрақтардың біріне жауап бере отырып, біздің елдерді, халықтарды және билікті тағы не біріктіреді дегенге ішінара тоқталдым. Бұл – ұлттық тамырға және дәстүрлі құндылықтарға адалдық. Бүгінгі күні кейбір аймақтарда бұл өте сирек кездеседі. Яғни, бұл бізді жақсы жағынан ерекшелендіреді. Біз әлемде көріп отырған тенденциялар, соның ішінде Трамптың президент болып сайлануы, оның дәстүрлі құндылықтарға қатысты бізбен пікірлес екенін дәлелдейтін факторлардың бірі болып табылады. Біз Париж Олимпиадасының ашылуында көрген адамзатқа зиянын тигізетін азғындықты, жоя аламыз деп ойлаймын. Мұны көшбасшылар мен сол көшбасшыларға сенетін қоғам қалыптастырады. Біз мұны істейміз. Міндетті түрде. Әйтпесе, біз азшылық қатарында боламыз, біз азшылық қатарында бола алмаймыз.

Барлық ресейлікке Жаңа жылда бақыт пен гүлдену тілеймін.