Президент сайлауы қалай өтіп жатыр

АСТАНА, 20 қараша – Sputnik. Осы жексенбі, 20 қарашада Қазақстанда кезектен тыс президент сайлауы басталды. Қазақстандықтар мемлекет басшысын алты үміткердің ішінен таңдайды. Қазақстан тарихында алғаш рет екі әйел үміткер болды. Бұл фактіні Қазақстан шынайы демократия жолында келе жатыр деп бірауыздан пікір білдірген халықаралық бақылаушылардың барлығы дерлік өз мәлімдемесінде атап өтіп жатыр. Sputnik Қазақстан алдағы жеті жылдағы мемлекет басшысын сайлау күніндегі оқиғалардың қалай өрбігенін баяндайды.

Қазақстанда көп азамат сайлау учаскесі ашыла салысымен дауыс беруге баратын дәстүр қалыптасқан. Мұндай белсенді адамдарға естелік сыйлықтар беріледі. Биылғы сайлауда да осы үрдіс сақталды. Сайлау учаскелері ашылмай жатып-ақ кіреберісте адамдардан шағын кезек түзілді.

Ұлттық кітапханада орналасқан 111 елордалық учаскеде Нұрхан Назирова бірінші болып дауыс берді.

"Дауыс беру – әр адамның азаматтық борышы. Мен үнемі таңертең ерте сайлау учаскесіне келіп дауыс беремін. Мен үшін сайлау – дамудың тұрақтылығы. Мен әрқашан оң дамуды қолдаймын", – деген Нұрхан Назироваға сайлаудан естелік ретінде сайлау учаскесінің төрағасы графин табыстады.

Тағы бір дәстүр бойынша кейбір астаналықтар дауыс беру орындарына бүкіл отбасымен келді. Елорда тұрғындары балаларына үлгі болып, конституциялық құқықтарын жүзеге асыру туралы түсінік қалыптастыру мақсатында бірлесіп дауыс беруге келетіндерін айтты.

Дауыс беру учаскелерінде келеңсіз жағдайлар да болып жатты. Мысалы, алғашқы болып дауыс беруге келгендердің бірі 13 жылдан бері бір мекенжайда тұрып жатқанын, бірақ сайлау учаскесіне келген сайын тізімнен аты-жөнін таппайтынын айтып шағымданды.

Сайлау учаскелері ашылғаннан кейінгі алғашқы сағатта конституциялық төрттіктің өкілдері – ел президенті Қасым-Жомарт Тоқаев, парламенттің қос палатасының спикерлері – Мәулен Әшімбаев пен Ерлан Қошанов, сондай-ақ премьер-министр Әлихан Смайылов дауыс берді.

Мемлекет басшысы дауыс беруден кейін журналистермен сөйлесіп, бірқатар сұраққа жауап берді. Тоқаев егер жеңіске жетсе, жылдың соңында парламентте сайлау туралы маңызды мәлімдеме жасайтынын айтып, қазіргі министрлер кабинетін отставкаға жібермейтініне сендірді. Ол алдағы уақытта Ақордада баспасөз конференциясы өтуі ықтимал екенін айтты.

Тоқаев заңсыз шығарылған капиталды елге қайтару бойынша белсенді жұмыс оның жеке бақылауымен жалғасып жатқанын атап өтті.

Қазақстанның тұңғыш президенті Нұрсұлтан Назарбаев та бұқаралық ақпарат құралдарының назарынан тыс қалған жоқ. Сағат 11-де республиканың экс-президенті "Астана Опера" театрындағы өз учаскесіне келді. Ол бюллетенін жәшікке тастаған соң, журналистермен сұхбаттасты. Назарбаев 2019 жылы Тоқаевқа өз еркімен тапсырған кезде өз таңдауын жасағанын мәлімдеді. Экс-президент немере інісі Қайрат Сатыбалды мен ҰҚК экс-басшысы Кәрім Мәсімовке қатысты сот процестері жайында сұрақтарға жауап берді.

Биылғы кезектен тыс президент сайлауын бақылауға 600-ден астам халықаралық бақылаушы келді. Олардың көпшілігі Қазақстандағы сайлаудың еркін және демократиялық сипатта өтіп жатқанына бірауыздан келісті. Бақылаушылар алғашқы үш сағатта азаматтардың 10%-тен астамы сайлау учаскелерінде өз дауысын беріп үлгерген сайлау учаскелеріндегі белсенділікті атап өтті.

Республикадағы сайлауды бақылауға Армениядан келген "Альтернатива" зерттеу орталығының негізін қалаушы Татул Манасерян Орталық Азия елдері Қазақстаннан үлгі алып, ел қолданып жатқан тәжірибені өз аумағында енгізуі керектігін айтты.

Саясаттанушы, қауіпсіздік жөніндегі сарапшы, Кавказ халықаралық университетінің профессоры Вахтанг Маисая бір президенттің жеті жылдық өкілеттігі, сондай-ақ бірден екі әйел кандидаттың президенттік бәсекеге қатысуы республикадағы елеулі саяси өзгерістердің көрсеткіші екенін атап өтті.

Бақылаушылардың барлығы дерлік өз сөзінде сайлау учаскелерінде ерекше қажеттіліктері бар азаматтарға жасалған жағдайды атап өтті. Бақылаушылар қазақстандықтардың бүкіл отбасымен сайлау учаскелеріне келіп, суретке түсіп, бұл күннен естелік сурет жасауға деген талпыныстарын әсерлі әрі маңызды деп атап өтті.

Түстен кейін сайлауға арналған марафон аясында ҚР ІІМ әкімшілік полиция комитеті төрағасының орынбасары Жандос Мұратәлиев сөз сөйледі. Оның айтуынша, 10 мың сайлау учаскесінде 20 мың полиция қызметкері жұмыс істеп жатыр. Тағы 14 мың полицей қоғамдық орындарда патруль жүргізіп жатыр.

"Күннің алғашқы бөлігінде елдегі әлеуметтік жағдай тұрақты деп айта аламын", - деді Мұратәлиев.

Бас прокуратураның ресми өкілі Азамат Сарғазин де сайлау заңнамасының талаптары бойынша азаматтар мен БАҚ тарапынан заң бұзушылықтар болмағанын айтты.

"Дауыс беру басталғаннан бері прокуратура органдарына сайлау мәселелері бойынша өтініштер түскен жоқ. Жалпы, бүкіл сайлау науқаны заң аясында өтіп жатыр", – дейді қадағалау органының өкілі.

Астана уақыты бойынша сағат 08:15-тегі жағдай бойынша республика бойынша барлық 10 033 сайлау учаскесінде және Қазақстанның шет елдердегі өкілдіктеріндегі 17 учаскеде дауыс беру басталды. Дауыс берудің алғашқы үш сағатында тізімге енгізілген азаматтардың жалпы санының 23,37%-і бюллетень толтырды. Сағат 14.00-ге қарай сайлауға қатысқан қазақстандықтардың 51,16%-і сайлау учаскелеріне тіркеліп, дауыс беріп үлгерді. Ал сағат 16.00-ге қарай тізімге енгізілген азаматтардың жалпы санының 62,34%-і сайлау бюллетеньдерін алды. Ең белсенді дауыс берушілер Түркістан облысының тұрғындары болды, мұнда халықтың 80%-тен астамы дауыс берді. 18.00-дегі жағдай бойынша президент сайлауында дауыс беру тізіміне енгізілген азаматтардың 67,85%-і дауыс берді немесе 8 108 668 азамат бюллетень алды.

Алматы қаласы сайлаушыларының белсенділігі әлі де төмен. Тұрғындардың небәрі 27,93 пайызы сайлау учаскелеріне барып, өз таңдауын жасады.

Айта кетері, Қазақстанда жетінші рет президент сайлауы жаңа Конституция бойынша алғаш рет өткізіліп отыр (бір президент 7 жылдың мерзімге бір рет қана сайлана алады). 18 жасқа толған 11,95 миллион сайлаушы конституциялық құқығын жүзеге асыра алады.

Бұл сайлауға алты үміткер тіркелген. Олардың қатарында Халық коалициясы атынан қазіргі мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев, "Аманат" Қазақстан кәсіподақтары достастығынан экономист Мейрам Қажыкен, "Ауыл" халықтық-демократиялық патриоттық партиясынан Жигули Дайрабаев, "Кәсіби әлеуметтік қызметкерлердің ұлттық альянсы" республикалық қоғамдық бірлестігінен Қарақат Әбден, "Қазақ аналары – дәстүрге жол" республикалық қоғамдық бірлестігінен Салтанат Тұрсынбекова, оппозициялық Жалпыұлттық социал-демократиялық партиясының елордалық филиалының жетекшісі Нұрлан Әуесбаев бар. Сондай-ақ бюллетеньде "Барлығына қарсымын" деген баған да бар.

Қазақстанның 14 облысындағы дауыс беру учаскелері Астана уақытымен 20:00-де жабылады. Астана уақыты бойынша сағат 21:00-де Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Қызылорда облыстарында тағы 1 883 сайлау учаскесі жабылады.

Биылғы жылы экзит-полға жеті ұйым қатысып отыр: "Қоғамдық пікір" зерттеу институты, "Аманат" партиясының қоғамдық саясат институты, "Жастар" ғылыми-зерттеу орталығы, "Демократия институты" ғылыми-зерттеу қауымдастығы, Астана - Кешенді әлеуметтік зерттеулер институты ОФ ИКСИ "СОЦИС-А", DAMU RG зерттеу тобы және "Ашық қоғам" халықаралық өңірлік зерттеулер институты. Түн ауғаннан кейін олардың үшеуі республикалық телеарналардың эфирінде сауалнама нәтижесін жариялайды.

21 қарашада елдегі Орталық сайлау комиссиясы Қазақстандағы жетінші президент сайлауының алдын ала қорытындыларымен таныстырады.