НҰР-СҰЛТАН, 7 қазан – Sputnik. Жуырда депутаттар жеке тұлға банкроттығы туралы заң қабылдауды ұсынды. Мақсат – банкке қарызын төлей алмай, күнін әрең көріп жүрген қазақты жалғыз баспанасынан айырмау. Бұл бастамаға Алматыда бес бірдей адамның қазасымен аяқталған қанды оқиға себеп болды.
Жалпы азаматтардың банкроттығы деген не? Заң қабылданса, қазақстандықтардың өмірі қалай өзгереді? Әлемдік тәжірибе не дейді? Толығырақ Sputnik Қазақстан материалынан оқыңыз.
Жеке тұлға банкроттығы
Жеке тұлға банкроттығы туралы заң – қарызға белшесінен батып, отбасын асыра алмай жүрген адамдарға екінші өмір сыйлау.
Банкроттық процедурасы басталғанда адамның банк алдындағы берешегі өспейді – процент, өсімпұл, айыппұл қосылмайды. Ал процесс толығымен аяқталғаннан кейін борышкердің бүкіл қарызы кешіріледі. Қиын жағдайға тап болған азаматтар үшін банкроттық "қарыз шұңқырынан" шығудың жалғыз жолы.
Депутаттардың "Жеке тұлға банкроттығы туралы" заң қабылдау ұсынысын экономист Мақсат Халық та қолдап отыр.
"Ешкім кредит алғанда оны қайтармай қоямын деп ойламайды. Адамдар аяқ асты жұмыссыз қалады, еңбекке жарамсыз болады. Сондай сәтте оны коллекторлар, сот орындаушылары жан-жақтан қысады. Жағдайы мүшкіл адамды одан сайын қинайды. Ол да біздің қоғамның бір мүшесі ғой. Неге біз одан теріс айналуымыз керек? Сол себепті біздің елге бұл заңның керек екені сөзсіз. Заң қабылданса, ешкім борышкердің жалғыз үйін тартып алмайды. Белгілі бір шектеулер қойылады, әрине. Мысалы, шетелге шығуға тыйым салуы мүмкін. Бірақ бұл пәтерді алып қоюға қарағанда анағұрлым жеңіл жаза ғой", - дейді сарапшы.
Мақсат Халықтың ойынша, адам банкрот деп танылған соң, оған арнайы шот ашылады. Әлгі кісінің бар тапқан табысы соған түседі. Сол кірістің бір бөлігі отбасыны асырауға берілсе, қалғаны банктің есебіне аударылады.
"Ол несие бәрібір төленуі керек. Сол себепті, менің пікірімше, арнайы шот ашылып, банкрот болған адамның еңбекақысы соған түсіп тұрады. Оның бала-шағасына, күнкөрісіне кететін шығындар есептеліп, жалақысының қажетті мөлшерін ғана алады. Ал ақшаның қалғаны банкке беріледі. Егер отбасының қатары толығып, тағы бір сәби дүниеге келсе, шығын артады, сәйкесінше, өтініш жазып, ұстап қалатын ақшаны азайтуға болады. Ең бастысы баспанасы сақталады", - дейді ол.
Экономистің есебінше, Қазақстанда несиеге өмір сүретін адамдар жетіп артылады. Сондықтан аталмыш заңның шарапаты көп адамға тиюі мүмкін.
Халықаралық тәжірибе
Әлемнің бірқатар елі берешегін төлей алмай, өмірлік қиын жағдайға тап болған отандастарына қол ұшын созады.
Мәселен, көрші Ресейде азаматтардың банкроттығы туралы заң 2015 жылдан бері бар. Жеке тұлға арбитражды соттың шешімімен ғана банкрот деп танылады. Бұл ретте кредитін үш ай бойы төлемеген және кредитор алдындағы борышы 500 мың рубльден асатын (шамамен 3 миллион теңге) жеке тұлға банкрот атанады. Бірақ банкроттық процедурасын бастау оңай емес. Себебі өтініш беру үшін қарызды төлей алмайтыныңды дәлелдейтін көптеген айғақ қажет.
Ал былтыр қыркүйекте Ресей азаматтардың банкроттығы процедурасын жеңілдетті. Яғни соттан тыс банкроттық пайда болды. Оның да өз артықшылықтары мен кемшіліктері бар. Берешек сомасы – 50 мың мен 500 мың рубль шегінде, сондай-ақ борышкердің ешқандай ресми кірісі болмауға тиіс.
Оқи отырыңыз: Борышкер 5 адам өлтірді: депутаттар кредит мөлшерлемесін төмендетуді талап етті
Банкроттықтың кемшін тұсы да жоқ емес. Банкрот атанған адам бес жыл бойы кредит ала алмауы мүмкін. Өйткені ол кредит аларда банкке өзінің банкроттығы туралы хабарлауға міндеттеледі. Бұдан бөлек, заңды тұлға басқару органдарында қандай да бір қызмет атқару құқығынан үш жылға айырылады.
Ал Канадада адам берешегінен құтылу үшін бар мүлкін банкроттық туралы істі басқарушыға тапсырады.
Елдің әр провинциясында банкроттыққа өтініш беру тәртібі әртүрлі. Кейбір аудандарда азаматтарға өмір сүруге қажетті дүниелерді қалдыруға рұқсат етіледі. Мысалы, киім-кешек, жиһаз, тұрмыстық заттар, автокөлік, үй, отбасылық жәдігерлер, сақтандыру және тағы басқа.
АҚШ-та банкроттық институты XIX ғасырдың соңында пайда болды. Жеке тұлға өзін банкрот деп жариялау үшін борышкердің табысы заңмен белгіленген деңгейден төмен болуға тиіс (әр штаттың өз көрсеткіші бар). Банкроттық процедурасы кезінде борышкердің мүлкі сатылады. Бірақ тартып алуға тыйым салынатын активтер де бар.
Айта кетері, АҚШ-та адамның барлық қарызы кешірілмейді. Мысалы, алимент, оқу кредиті, айыппұлдар мен кейбір салық берешегі, көлікті мас күйінде жүргізу салдарынан денсаулыққа келтірген зиянды өтеу бойынша төлемдер.
Америкалықтар 8 жылда бір рет қана өзін банкрот деп жариялай алады.
Халықаралық практикада банкрот болған адамға қойылатын шектеулер аз емес. Атап айтқанда, мұндай адамдар басқа елге шыға алмайды, коммерциялық қызметпен немесе мемлекеттік қызметте істей алмайды.
Қазақстан заңды қабылдауға неге асықпайды
Елде жеке тұлға банкроттығы туралы заң қабылдау идеясы 2014 жылдан бері талқыланып келеді. Сол жылдары елді басқарған Нұрсұлтан Назарбаев қазақстандықтарға бұл заңның қажет екенін айтқан болатын. "Ақ жол" партиясы да бұл іске білек сыбана кірісті, тіпті заң жобасын әзірледі. Бірақ ол үкіметтен қолдау таппады.
Араға үш-төрт жыл салып, қаржы министрлігі "Азаматтардың қарыздарын реттеу, төлем қабілеттерін қалпына келтіру мәселелері туралы" заң жобасын дайындады. Бірақ депутаттар заң жобасы шикі, шала-пұла әзірленгенін айтып, сынады. Олар егер банкротқа ұшыраған жеке тұлғалардың баспанасын сақтап қалу туралы заң шықса, ипотекалық бағдарламалар қарыз беруді мүлде тоқтатуы мүмкін екенін алға тартты.
Оқи отырыңыз: "Кредит кешірудің орнына жасауға болады": депутат ұсынысына Ұлттық банк жауабы
Оның үстіне, адамды банкрот деп жарияламас бұрын мемлекет оның бар жиған-тергенін, кірісі мен шығысын толық бақылап отыруға тиіс. Ол үшін әр қазақстандық табыс декларациясын тапсыруы керек. Үкімет те осыны ескеріп, заң жобасын талқылауды жалпыға ортақ декларация енгізілгенге дейін тоқтатып тастады.
Ал таяуда Алматыда болған трагедия бұл заңның қазақ қоғамына қажеттілігін тағы бір мәрте көрсетті. Осыдан кейін "Ақ жол" фракциясы жеке тұлға банкроттығы туралы заң әзірлеу бастамасын қайта көтерді. Мәжілісмен Андрей Линниктің айтуынша құжат банкротқа ұшыраған азаматтардың баспанасыз қалмауына және отбасын алаңсыз асырауға мүмкіндік береді.
"Қайғылы оқиға тек полиция тарапынан ғана емес, қаржы реттеушілердің де мұқият зерттеуін талап етеді. Өйткені бұған борышкердің жалғыз баспанасынан айырылуы себеп болды. Банк кепілдегі мүлікті алу кезінде оның құнын бірнеше есе төмендеткен. Өкінішке қарай, мұндай жағдайға кәсіп ашуға бел буған немесе жай ғана кредит алған мыңдаған азамат ұшырайды. Борышкердің көбі, тіпті, суицидке дейін барады. Бірақ мына оқиғада борышкер басқа адамдарға оқ жаудырды. Бұл халықтың қыруар қарызға батқанын, бұл мәселеге тез арада назар аудару қажеттігін көрсетеді. Ұлттық банктің жоғары базалық ставкасы, осындай дауларға қатысты әділетсіз сот шешімдері, сот орындаушылары мен банк қызметкерлерінің алдын ала сөз байласуы жағдайды одан сайын ушықтырып отыр", - деген еді Линник.
Алматыдағы қанды оқиға
20 қыркүйекте бірнеше полиция қызметкері, жеке сот орындаушылары және үйдің жаңа иесі борышкерді үйден шығару туралы сот шешімін орындауға келген. Алайда борышкер оларға оқ жаудырды.
Банк алдында қарызы бар ер адам жалғыз баспанасынан айырылғысы келмей, бес адамды жайратып салды.