Тарих қойнауына енген 2020 жыл Еуразиялық экономикалық одақ үшін объективті сынақтар жылы болды. Коронавирус эпидемиясы ықпалдастықтың негізгі қағидаларының бірі - азаматтардың еркін қозғалысын бұзды. Еуразиялық одақтастар арасындағы тауар айналымының төмендеуі және ұлттық экономикалық өсу қарқынының қысқаруы басқа ықпалдастық құрылымдарындағы процесстерден ерекшелене қойған жоқ.
2020 жыл сыртқы дағдарыстарды одақ ішінде қарастыру әлі де қиын екенін көрсетті. Сондықтан әркім өз резервтері мен мүмкіндіктеріне қарай экономикалық проблемалармен өз бетінше күресіп жатты. Осыған қарамастан, 2020 жылғы дағдарыста Өзбекстан мен Куба ұйым жанындағы бақылаушылар болды. Иранмен еркін сауда аймағын құру жөніндегі қарқынды келіссөздер аясында 2025 жылға қарай ішкі нарықтың 250-300 миллионына жетудің перспективасы бар.
Алайда, әзірше тек ЕАЭО мүшелері амалын табуы тиіс сын-тәуекелдер туралы айтуға болады.
№1 сын-қатер: Сыртқы шекараларды жабу және ел ішінде жүріп-тұру еркіндігі
Ұлттық шекаралардың жабылуы ЕАЭО ықпалдастығының төмен деңгейін көрсетті. Себебі, осы жылдар ішінде еуразиялық ықпалдастықтың тысқары аумағында әлеуметтік стандарттарды бірыңғай нормаларға келтіру мәселелері болды. Медицина мен денсаулық сақтау салаларының жағдайы одақтастардың дамуындағы сапалық айырмашылықты көрсетті. Сол себепті шекараны жаппау мүмкін емес еді.
Коронавирустық дағдарыс денсаулық сақтау мен әлеуметтік саясатты синхрондау мәселелері ЕАЭО күн тәртібіне енгізілмесе, онда еркін жүріп-тұру мәселесі алдағы уақытта да сын-қатерге тап болатынын айқын көрсетті. Мысалы, Қырғызстан мен Армения үшін Ресейдің еңбек нарығына қолжетімділік үй шаруасындағы табыс үшін өте маңызды болса, Ресей мемлекеті өз кезегінде еңбек мигранттарына арқа сүйейді.
ЕАЭО-да одақтық әлеуметтік және медициналық стандарттарды енгізу және көші-қон саясатын жеңілдету қарастырылған жағдайда ғана азаматтардың еркін жүріп-тұруы қамтамасыз етілуі мүмкін.
№2 сын-қатер: Сыртқы қысым мен екіжақты одақтар
Осы жылы ЕАЭО-ның үш елінде сыртқы және ішкі заңдылыққа қатысты күрделі мәселелер туындады. Осылайша, Беларусь Республикасында президенттік сайлаудан басталған қоғамның қақ бөлінуімен байланысты дағдарыс жалғасуда. Қырғызстанда парламенттік сайлау науқаны кезінде билік "күйреді". Бұл қайта сайлауға ғана емес, сонымен бірге президенттің отставкаға кетуіне және конституциялық референдумға алып келді. Армения жақын көршісімен ашық соғысқа барды.
Саяси дағдарыстар әзірше Ресей экономикалық және ұйымдастырушылық шығындарды көтеріп отырғанын көрсетуде. Сондықтан, Ресейге ЕАЭО және ҰҚШҰ аясында екіжақты формат ұсыну одақтастардың мүдделері үшін қажет. Беларусьпен одақтас мемлекет типіне ұқсас Ресейдің Қазақстан, Армения және Қырғызстанмен екіжақты альянстары арқылы нығайтылған жағдайда ғана қарқынды еуразиялық ықпалдастық орнайды деп күтуге болады.
№3 сын-қатер: Ресей прагматизациясы және одақтық санкциялық саясат
ЕО, АҚШ және Жапонияның 2014 жылғы санкциялары және Ресей Федерациясының жауапты шаралары Ресейде экономикалық саясатты қайта қарауға алып келді. Яғни, экономиканы прагматизациялау басталды. Импортты алмастыру процестері, қайта өңдеуге, ғылымға және өндірістік капиталға инвестициялар салу ресейішілік нарықты әлемдік экономиканың қосымшасы ретінде емес, өзіндік дамудың маңызды элементі ретінде қарастыруға алып келді.
Еуропалық Одақ пен Қытай ресейлік нарықты өз тауарларыңызды жоғары қосымша құнмен жеткізіп, арзан шикізат сатып алуға және ресейлік капиталды өздеріне қабылдауға болатын экономика ретінде қарастырады. Технологиялар мен өнеркәсіптік тауарларға арналған шикізаттарды айырбастауды бір сәтте тоқтатуға болмайды. Алайда, мемлекеттік сатып алу жүйесі, салықтық жеңілдіктер мен шегерімдер көмегімен өндіруші саланы ынталандыру процестері жалғаса береді.
Ресей прагматизациясы – бұл алдағы 5-10 жылда кеңінен дамитын өсу тренді. Ерте ме, кеш пе ЕАЭО үшінші елдерге қатысты ортақ санкциялық саясатқа келеді.
Болашақ жайы қалай?
ЕАЭО-ның келесі бесжылдығы қазір қол жеткізілген келісімдерді үйлестіру және қауымдастық мүшелерінің өзін-өзі анықтауы аясында өтеді. Қиын-қыстау жылдарда Ресей Федерациясы бірқатар серіктестердің экономикалық дамуын тұрақтандыру үшін барлық күш-жігерін жұмсады. Бірақ жыл сайын ЕО және АҚШ текетіресі күшейіп келеді. Ресей әрекет ету стратегиясын анықтап алды. Егер еуразиялық одақтастар Ресейдің үшінші елдерге қатысты саясатымен синхронды түрде әрекет етуге дайын болса, онда ЕАЭО-ның қарқынды даму мүмкіндігі сақталады.
Көпполярлы әлем дәл осы сәт және осы жерде қалыптасуда. Сондықтан либералды жаһанданудың жойылуы көптеген дағдарыстармен ілесе жүреді. Дүниежүзілік сауда ұйымының либералды нормалары мен қағидаларынан бірінші болып бас тартып, егеменді институттар мен ықпалдастық әдіснаманы құра бастаған экономикалық одақтар ғана өмір сүреді.
ЕАЭО үшін аймақтардың ықпалдастығын тереңдету және өндірістік кооперация, үшінші елдердің нарықтарына бірлескен экспансия, сондай-ақ одақтық білім беру, ғылыми және мәдени кеңістікті қалыптастыру міндеттері өте өзекті болады. Себебі, әлемде шикізат пен тауарларды ұсынып қана қоймай, сонымен қатар, әртүрлі ұлттық мәдениеттердегі азаматтардың бірлесіп дамуының үлгісін көрсете алатын одақтар ғана табысты болмақ. Еуразия кеңістігінде өсіп келе жатқан аласапыранның аясында ЕАЭО дәл осындай одақтың үлгісі болуға мүмкіндік бар.
Автордың пікірі редакция ұстанымымен сәйкес келмеуі мүмкін