АҚШ-тың қазіргі ұлттық апатына Ирактағы сәтсіз (немесе арандатқан) оқиғалар себеп болған: дәл қазір бұл айқын сериялар сияқты. Жақында Америкада жарық көрген кітапта 2003 жылдың наурызында Иракқа басқыншылық әрекетті бастау туралы шешімді кім және қалай қабылдағанын егжей-тегжейлі талданған.
Әңгіме ауаны Роберт Дрейпердің "Соғысты бастау. Буш әкімшілігі Американы Иракқа қалай итермеледі" (To Start a War, by Robert Draper) деп аталатын жұмысы туралы өрбімек. Автор осы кітапты жаза бастағанға дейін Буштың отбасымен достық қарым-қатынаста болған. Ол бұл кітапты жаза бастағанда, экс-президент онымен сөйлесуден бірден бас тартқан. Ал сол кездегі оның серіктестері бас тартпаған. Дрейпер шенеуніктерден алынып, сол уақыттарда жарияланған жүздеген сұхбаттарды жинақтады. Өйткені, бұл материалдар әрдайым оқуға жарамағанмен, өте пайдалы еді.
Ендеше, бұл мәселенің астарына америкалық азамат ретінде емес, адами көзқараспен үңілу керек. Ирактағы соғыс Америка мен әлемге не әкелді?
90-жылдардағы жағдай осы әлемді басқаратын жалғыз ғана держава бар деген елес кезді. Себебі, сол кездегі держава әлсіз қарсыласпен соғыста айқын жеңіске жете алатындығын әлемге көрсетті (өткен ғасырдың 60-70 жылдарындағы үндіқытайдағыдай емес). Бірақ мұндай жеңіс жеңімпазды жойып жібереді.
Мұндай жағдайда жақын одақтастар (Германия мен Франция), сондай-ақ мейірімді серіктестердің (Ресей) өзіндік көзқарасы болуы тиіс және қажет жағдайда Американы елемесе, ол орынды еді.
Америка өзінің барлық қаржылық және басқа да күштерімен бір елді (яғни Иракты) басып алу арқылы оны бақытқа кенелтіп, гүлдендіре алмады. Бұл әлемдегі ондаған мемлекетті дұрыс ой мен іс-әрекетке әкелуде АҚШ-тың (батыстың да) саяси және құндылықтар жүйесі экспортқа жарамсыз дегенді білдіреді. Яғни, бұл жерде Америкасыз өтіп қана қоймай, қажет болса айналып өту деген сөз.
Егер Ирак авантюрасы болмағанда – қазіргі қаржылық қиындықты айтпағанда, америкалық қоғамның, бүкіл басқару жүйесінің бүгінгідей бүлінуі мен идеологиялық күйреуі болмас па еді? Қалай болғанда да, Ирак мұнда айтарлықтай өзіндік үлесін қосты.
Айтпақшы, ЦРУ-дің 90-жылдардағы сәтсіздіктерінің өзіндік және әртүрлі себептері болды. Бірақ содан кейін күлкілі жағдай орын алды. Атап айтқанда, Таяу Шығыста (бүкіл Ирак тарихының нәтижелері бойынша белгілі болған) ақылды әрі қабілетті мамандардың жетіспеушілігі туындады. Содан кейін Тенеттен болмағанды болдыру талап етілді. Яғни, Ирак жетекшісі Саддам Хусейн 11 қыркүйектегі террорлық шабуылды ұйымдастырған "Аль-Каидамен"* құпия одақтас болғанын және АҚШ-қа қарсы жаппай қырып-жою қаруын дайындап жатқандығын дәлелдеуі керек.
Ал мұндай жағдайда нашар барлау қызметі өзін қалай ұстайды? Жалған деректер жасап, оған сенуді сұрайды. Айтпақшы, "Америкалық сайлауға Ресей араласты" деген ашық айыптауға негізделген жалған деректерді 2003 жылдармен салыстырып қарағанда жағдай әлі де өзгерген жоқ. Жалпылама түрде алғанда ақылды барлау қызметі мемлекет үшін көп ақша үнемдеп, ал ақымақ үлкен проблемалар туғызады.
Бірақ бір ведомствоның сәтсіздікке ұшырауы – мұның өзі ерекшелік. Егер Джордж Буш жеке өзі мен негізгі лауазымдарға тағайындаған адамдар ЦРУ-дан мұндай жалған ақпаратты талап етпегенде, Ирак апаты болмайтын еді. Осылайша, Теннет өзінің кеңсесін Саддамды АҚШ-қа қауіп төндіруші идеясын "халыққа сататын" агенттікке айналдырды. Бірақ оны сол дәуірдің барлық басты кейіпкерлері – қорғаныс министрінің орынбасары Пол Вулфовиц пен оның бастығы Дональд Рамсфелд, вице-президент Дик Чейни және ең алдымен президенттің өзі мәжбүрледі.
Ал енді Бушқа келер болсақ, кітапта Саддам жай құбыжық еместігі және оны билікте қалдыру мүмкін емес екендігі айтылған.
Дрейпердің сөзіне қарағанда, әкімшілікте Иракта соғыс бастау туралы бір де бір пікірталас болмаған. Әңгіме, тек қана қашан және қалай болатыны туралы өрбіген.
Демек, идеялар алдын-ала іске асқан кезеңде, фактілер де оған сәйкес келуі керек. Олай болмаған жағдайда мемлекеттегі билеуші таптың надандығы мен тозуы орын алады. Президенттер мен премьер-министрлерді немесе патшаларды қандай-да бір жолмен өзгерту мүмкін-ау, ал жалпы ұлтты ауыстыру қиын.
* – Қазақстан мен Ресейде тыйым салынған террористік ұйым.