НҰР-СҰЛТАН, 15 мамыр – Sputnik. Жыл басында ғана ҰҚШҰ бас хатшысы қызметіне келген Станислав Зась РИА Новости тілшісі Елена Протопоповаға берген алғашқы сұхбатында ұйымның жетістіктері мен оның кеңею перспективалары туралы айтып, коронавирус пандемиясымен күрес және ол аяқталғаннан кейін әлемдегі әскери-саяси жағдайдың өзгеруі жайлы сұрақтарға жауап берді.
– 15 мамыр Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының құрылғанына 18 жыл толуымен құттықтаймыз. Бірақ Ұжымдық қауіпсіздік туралы шартқа 1992 жылы қол қойылып, он жылдан кейін ұйымның өзі құрылғанын білеміз. Бүгінгі таңда ҰҚШҰ-ның әлемдегі жауапкершілігі мен халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлі мен маңыздылығын қалай бағалайсыз?
– Қазір ҰҚШҰ толыққанды халықаралық ұйым. Мұндай тұжырым жасауға барлық негіз бар. Ұйым жұмысына қажетті нормативтік-құқықтық база жасалды, ҰҚШҰ алдында тұрған міндеттерді орындау үшін қажетті күштер мен құралдар қалыптастырылды. Басқару және қолдау жүйесі, оның ішінде күштер мен активтерді бірлесіп даярлау, персоналды оқыту және басқа да жүйелері бар. ҰҚШҰ мақсаты – бейбітшілікті, халықаралық және аймақтық қауіпсіздік пен тұрақтылықты нығайту, мүше мемлекеттердің тәуелсіздігін, аумақтық тұтастығы мен егемендігін ұжымдық қорғау.
Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымында қуатты әскери құрамдас бөлігі – екіжақты аймақтық топтар, Орта Азия аймағының жедел тарату күштері, жедел әрекет етуші ұжымдық күштер, бітімгершілік күштері және ұжымдық авиация күштері құрылды. Біз жыл сайын алты-сегіз түрлі әскери және арнайы жаттығулар өткізіп тұрамыз.
ҰҚШҰ форматындағы қауіп-қатерлерге қарсы іс-қимыл саласында есірткіге қарсы "Арна", заңсыз көші-қон бойынша "Заңсыз", терроризмге қарсы "Жалдамалы" және басқа да халықаралық операциялар жүргізілуде.
Жалпы алғанда, ҰҚШҰ-дағы қуат компоненттері қойылған міндеттерді шешуге жеткілікті. Бірақ біз, саяси құралдарға басымдық беретініміз сөзсіз. Мұндай норма Ұйым Жарғысының 3-бабында жазылған.
ҰҚШҰ қауіпсіздік мәселелерімен айналысатын халықаралық ұйымдар, құрылымдар мен одақтар жүйесінде өз орнын алды. Біз БҰҰ агенттіктерімен, ең алдымен, терроризм мен есірткіге қарсы күрес және бітімгершілік бағытында өзара тығыз байланыстамыз. Сол сияқты ЕҚЫҰ-мен де жақсы жұмыс істейміз. ТМД, ШЫҰ-мен серіктестік, Халықаралық Қызыл Крестпен де қарым-қатынасымыз жақсы. Яғни, ҰҚШҰ өзін халықаралық қауіпсіздік жүйесінде өз орнын алды.
Егер "одақтастармен еш жерде соғыспадыңыздар" деп айтылса, бұл жақсы. ҰҚШҰ жауапкершілігі аймағында тұрақтылық қамтамасыз етілді және мұндай шараларға жол берілмеді. Бұл ұйымның өз міндеттерін орындап жатқандығын көрсетеді. Бүгінгі таңда ҰҚШҰ-ның жауапкершілік аймағындағы жағдай әлемнің басқа аймақтарына қарағанда әлдеқайда тұрақты. Бұл ұйымның сіңірген еңбегі.
– ҰҚШҰ елдерінің коронавирус пандемиясымен күрестегі ынтымақтастығы қалай жүзеге асырылып жатыр? Ұйым індетті қалай өткеруде, COVID-19 жұқтырған қызметкерлер бар ма?
– Пандемия – біздің елдеріміз үшін өте қауіпті. Бұл ҰҚШҰ-ның құзыретіне толықтай кірмейді, біз әскери-саяси ұйыбыз. Бірақ соған қарамастан, біз бұл қауіптен шет қалмаймыз.
Егер қажеттілік болса, ҰҚШҰ әскери-саяси ұйым ретінде пандемиямен күресу үшін өз ресурсын толығымен пайдаланады. Қазірше бұл қажет емес.
Мен ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің қауіпсіздік кеңесінің хатшыларымен де коронавирустың таралуы туралы телефон арқылы сөйлестім. Біз қазіргі жағдай мен ұйымның құрамына кіретін әр мемлекетте пандемиямен күресу үшін қабылданған шаралар туралы пікір алмастық. ҰҚШҰ жауапкершілік аймағындағы жағдай күрт нашарлаған кезде ұжымдық әрекет ету шараларын әзірлеу бойынша консультациялар жүргізуді жалғастыруға келістік.
Алдын-алу шаралары аясында ҰҚШҰ дағдарысқа қарсы әрекет ету орталығының мүмкіндіктері пайдаланылады. Ұйымға мүше мемлекеттердің министрліктері мен ведомстволары арасында өзара іс-қимыл ұйымдастырылып, ұжымдық қауіпсіздік аймақтарында коронавирус инфекциясының таралуына күн сайын мониторинг жүргізіліп отырады.
Сәуірде дағдарысқа қарсы әрекет ету орталығында бейнебайланыс арқылы ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің қорғаныс ведомстволарының әскери-медициналық қызметтері басшыларының жоспардан тыс кеңесі өтті. Шара барысында ресейлік сарапшылар COVID-19 инфекциясының алдын-алу және емдеу бойынша соңғы жетістіктерімен бөлісті, Италия мен Сербияға көмек көрсету кезінде жиналған тәжірибе туралы айтты.
Пандемия әсерінен ҰҚШҰ-ның жауапкершілік аймағында дамып келе жатқан жаңа жағдайлар 26 мамырда ұйымның сыртқы істер министрлерінің кеңесінде қаралады.
Әрине, пандемия – жаңа қауіп. Бірақ ҰҚШҰ-ның құқықтық саласы қауіптің мұндай түріне жауап беруге мүмкіндік береді.
– ҰҚШҰ елдері пандемиямен күресте бір-біріне қандай көмек көрсетті?
– ҰҚШҰ заңнамалық базасында жедел көмек көрсету тетіктері қарастырылған. Біз күн сайын деректерді жаңартып отырғандықтан, серіктес елдердегі жағдайды білеміз және оған толық дайынбыз. ҰҚШҰ аясында жағдайға байланысты талапқа сай жүгінсе, көмек көрсету тетіктері бар. Бір мемлекет басқа елден тікелей көмек сұрап, оны алатын екі жаққа негізделген нұсқа бар. Сол сияқты, ҰҚШҰ-ға мүше бірнеше мемлекеттер ұйымның басқа мүшесіне шоғырландырылған түрде көмек көрсететін де нұсқа бар. Алайда, екінші нұсқа қажет болмады. Көмек екіжақты байланыстар арқылы көрсетіледі.
– Пандемия сіз айтқандай, ҰҚШҰ жұмысына түзетулер енгізді. Ол індетке дейін жоспарланған ҰҚШҰ елдерінің жаттығулар кестесіне әсерін тигізді ме?
– Бұл жерде жаттығудың маңыздылығын түсіну керек. Жаттығу – қарулы күштер мен күш құрылымдарын бірлескен іс-қимылдарға дайындаудың ең жоғарғы формасы. Мүше мемлекеттердің барлығы болмаса да, олардың көпшілігінің қатысуымен мұны жүзеге асыра аламыз деп үміттенеміз. ҰҚШҰ елдерінің сегіз бірлескен жаттығуын өткізу жоспарланған. Олардың барлығы қыркүйек-қазан айларына жоспарланған. Дәстүр бойынша, оның бәрі әрдайым осы кезеңде өтеді.
Әзірге оларды өткізуді кейінге қалдырған жоқпыз және дайындық жұмыстары кестеге сай жүріп жатыр. Жағдай қолайлы болса, біз жоспарға сәйкес жаттығуларды өткіземіз. Егер қатысушылардың өмірі мен денсаулығына нақты қауіп төнетін болса, жаттығулар кейінге қалдырылуы керек.
– Ал сіз ҰҚШҰ аясындағы қарулы күштер мен басқа күштік құрылымдардың өзара әрекеттесу деңгейін қалай бағалайсыз?
– Мен оны өте жоғары бағалаймын. ҰҚШҰ құрылғаннан бері 18 жыл ішінде біздің мемлекеттеріміздің барлық күш құрылымдарының өзара іс-қимылын күшейту бойынша орасан зор жұмыс атқарылды. Жеке тапсырмалар бойынша өзара іс-қимылдан, екіжақты негізде жоғары деңгейде – қарулы күштер мен басқа күш құрылымдарының жан-жақты өзара іс-қимыл жолынан өтті.
Мұны әскери ынтымақтастық мысалынан айқын көруге болады. Біз ынтымақтастықтың нормативтік-құқықтық базасы мен қарулы күштердің жекелеген өзара іс-қимыл шараларын және екіжақты негізде аймақтық топтар құруды бастадық.
Сонымен қатар, әскери-саяси жағдай аясындағы бірыңғай ниетпен "Жауынгерлік бауырластық" жедел стратегиялық оқу-жаттығулары өткізіледі. Сондай-ақ, осы жаттығулар аясында жыл сайын "Өзара әрекеттестік" шартты атауымен бірлескен жаттығуы, ҰҚШҰ-мен Орта Азия аймақтық жедел орналастыру күштерімен "Шекара" жаттығуы, ҰҚШҰ-ның бітімгершілік күштерімен бірлескен "Мызғымас бауырластық" және ҰҚШҰ арнайы күштерінің қатысуымен "Кобальт" жаттығуы үнемі өткізіліп тұрады. 2019 жылы бұл жаттығуларға шамамен 12 000 адам қатысты.
Біздің мемлекеттеріміздің қарулы күштері мен басқа күш құрылымдарының өзара іс-қимылының ажырамас бөлігі – бірлескен жаттығулар жүйесі. ҰҚШҰ-ға мүше мемлекеттердің қорғаныс, ішкі істер және төтенше жағдайлар министрлігінің мамандарын даярлау және қайта даярлау мақсатында Ресей федерациясының ФҚҚ университеттерінде жыл сайын 1500-ге жуық адам жеңілдікпен немесе ақысыз негізде оқытылады. Ұқсас жағдайларда ҰҚШҰ елдерінің студенттері мен курсанттары Армения, Беларусь және Қазақстанның мамандандырылған жоғары оқу орындарында білім алуда.
Қарулы күштер мен басқа күш құрылымдарының өзара іс-қимылының маңызды бір бағыты әскери-техникалық ынтымақтастық болып табылады. Оның аясында біз мемлекетаралық бағдарламаларды қалыптастыру деңгейіне жеттік. Қазіргі кезде ұжымдық қауіпсіздік бюросына мүше елдерге жедел әскери-техникалық көмек көрсету тетіктері жетілдірілуде.
– Террористердің ҰҚШҰ аумағына кіруіне жол бермеу үшін Ауғанстанмен шекараны нығайту бойынша жағдай қандай?
– Аймақтағы және шекарадағы жағдай шиеленісті күйінде қалып отыр. Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының аумағына ену үшін халықаралық террористік ұйымдардың тәжік-ауған шекарасы учаскесінің ерекшеліктерін пайдалану қаупі өзекті болып қала береді. Бүгінде Ауғанстан әртүрлі лаңкестердің, ең алдымен Сириядағы, Ирактағы және Таяу Шығыстағы басқа елдердегі қақтығыстардың қатысушылары пана іздейтін орынға айналды. Ауғанстанның оңтүстік-шығыс провинцияларында ең үлкен ықпалға ие болған "Ислам мемлекеті"* террористік ұйымы да бұдан тыс қалмады. Үкімет күштері қабылдаған шараларға қарамастан, Ауғанстан аумағының едәуір бөлігі әлі күнге дейін радикалды исламдық "Талибан"* қозғалысының бандалары арқылы бақыланады.
2019 жылғы қыркүйекте өткен президент сайлауынан кейін ішкі саяси қайшылықтардың шиеленісуі Ауғанстандағы жағдайдың дамуына да кері әсерін тигізуде. Оппозицияның қазіргі президентпен күресуі ауған қауіпсіздік күштерінің бандыларды бейтараптандыру қабілетін едәуір төмендетеді әрі радикалды исламистік және террористік топтардың ықпалын күшейтуге көмектеседі.
Осы аймақтағы жағдайды жақсарту мақсатында 2019 жылғы 28 қарашада Ұжымдық қауіпсіздік туралы шарт ұйымының Ұжымдық қауіпсіздік кеңесінің отырысында тәжік-ауған шекарасындағы шиеленісті төмендетуге бағытталған қосымша шаралардың тізімі бекітілді. Бұл құжат саяси, әскери шаралар жиынтығы болып табылады, сондай-ақ ол аймақтық қауіпсіздікке төнетін қауіп-қатерлерге қарсы тұру шаралары. Осының бәрі де Тәжікстанның Ауғанстанмен шекарасын нығайтуға жағдай жасауға, сондай-ақ тәжік-ауған шекарасында тұрақтылық пен қауіпсіздік жағдайын жасауға бағытталған.
Сонымен қатар, Тәжікстан республикасының шекаралас әскерлерінің осы саладағы әлеуетін арттыру мақсатында, Ұйымға мүше мемлекеттердің қатысуымен тәжік-ауған шекараларын нығайту жөніндегі мемлекетаралық бағдарламасының жобасы жасалуда. Жоба бойынша ұсыныстар аясында бағдарлама жобасының мақсаттары, міндеттері, мерзімдері мен кезеңдері туралы келісілді.
Тәжік-ауған шекарасындағы шиеленісті төмендетуге бағытталған қосымша шаралар тізбесін, сондай-ақ тәжік-ауған шекараларын нығайту жөніндегі мемлекетаралық мақсатты бағдарламаны іске асыру Тәжікстанның мемлекеттік шекарасының тәжік-ауған бөлігін қорғауды күшейту мәселелеріне оң әсер етеді деп санаймыз.
"Ислам мемлекеті"*, "Талибан"* – Ресей мен Қазақстанда тыйым салынған террористік ұйым