Балалық шағы қайда өтті
Ғабит Мүсірепов 1902 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы Жамбыл ауданында шаруа отбасында дүниеге келді. Оның азан шақырып қойған аты – Ғабді әл-Ғабит. Бұл арабша "Құдайдың құлы" деген мағынаны білдіреді. Қаламгердің әкесі Махмұт діни сауатты, өз ортасында беделді, парасатты адам болған.
1908-1910 жылдары өз ауылында молдадан оқып, арабша хат таниды. 1916 жылы Ғабитті нағашысы Оңғарбай шаруаға көмектесуге алып кетеді. Артынша Ақпан көтерілісі басталып, әскерде жүрген Оңғарбайдың балалары елге оралады. Осыдан соң, шаруадан қолы босаған Мүсірепов ауылдағы Ыбырай Алтынсарин жүйесімен ашылған орысша-қазақша бастауыш мектебінде оқиды. Онда ол белгілі ұстаз Бекет Өтетілеуовтен дәріс алады. Мұғалім болашақ жазушының әдебиетке ерекше ықылас аударуына септігін тигізді. Сондай-ақ Ғабит орыс тілін жетік меңгеруге мүмкіндік алды.
1918-1921 жылдары Пресногорьков станциясындағы жоғары жеті жылдық училищеде орысша білімін шыңдайды. Ал 1923 жылы ол жазушы Сәбит Мұқановпен бірге Орынбордағы жұмысшы факультетіне (рабфак) оқуға түседі. Бұл білім ордасында әлем әдебиеті саңлақтары мен XIX ғасырдағы орыс классиктерінің шығармаларымен танысады.
Алғашқы туындысы қабырға газетінде жарияланды
Жазушы, филология ғылымдарының докторы Нұрдәулет Ақыш Мүсірепов жұмысшы факультетінде алғашқы шығармасын жазғанын жеткізді.
"Сәбит Мұқановтың айтуынша, ол рабфактің қабырға газетінде өзінің "Тулаған толқынында" деген очеркін жариялаған. Бұл оның алғашқы шығармасы еді. Көптеген әдебиеттанушы Ғабеңнің алғашқы шығармашылығы "Тулаған толқыннан" басталды деген пікірде", - дейді ол "Ұлт мақтанышы". Ғабит Мүсірепов" деректі фильмінде.
Оның айтуынша, әдебиет зерттеушілері "Тулаған толқынды" таза очерк деп қабылдамайды.
"Олар оны көркем шығарма деп те есептейді. Өйткені бұл шығарманың бойында әрі очерктік сипат, әрі деректілік, әрі көркемдік қасиеттер тоғысқан. Бірақ алғашқы туынды болғандықтан кемшіліктер де бар. Себебі, бұл шығарма сол кездегі кеңестік саясатқа үндес жазылған", - дейді ол.
Әдебиетпен айналысуына кім түрткі болды?
Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің жас айырмашылығы бар болғаны екі жас. Жазушы өзінің "Автобиографиялық әңгімесінде" әдебиетпен шұғылдануына кім түрткі болғанын былайша баяндайды:
"Менің кітапқа деген құмарлығымды, азды-көпті сынай алатынымды байқап, Сәбит маған – "жазуға кіріс" деп мазалап жүрді. "Сәкеннің көрдей қараңғы бөлмесінде Сәбитпен бірге тұрдым. Бейімбет пен Сәкеннің өлеңдерін газет-журналдардан оқи бастадым. Бейімбеттің "Шұғаның белгісі" бір түрлі әдемі жазылғанын көрдім. Ішімнен жазуды қаласам да, қолым бармай жүрген".
Мүсірепов 1926 жылы Орынбордағы жұмысшы факультетін бітіреді. Ал 1926-1927 жылдары Омбы қаласындағы ауылшаруашылық академиясында оқиды. 1927-1928 жылдары Щучинск орман шаруашылығы техникумында оқытушы болып еңбек етеді. 1927 жылдан коммунистік партияның мүшесі атанады.
1928 жылдан бастап Қазақстанның партия, совет баспа орындарындағы әртүрлі жауапты қызметтерде болды. 1928-1932 жылдары Қазақстан мемлекеттік баспаның бас редакторы міндетін атқарды.
1933 жылы Қазақ КСР оқу халық комиссариатының өнер секторының меңгерушісі, 1934-1935 жылдары алдымен "Қазақ әдебиеті" кейін "Социалистік Қазақстан" газетінің бас редакторы болды.
"Бейімбет жау болса, мен де жаумын"
Жазушы 1936 жылы ВКП (б) қазақ өлкелік комитетінің баспасөз бөлім меңгерушісінің орынбасары, 1937 жылы Қазақстан компартиясы саяси-ағарту бөлімінің меңгерушісі болып жұмыс істеді. Қазақстан орталық партия комитетінде түрлі жауапты қызметтер атқарды. Бірақ шындықтың бетіне тіке қарай алатын Ғабиттің іс-әрекеті кеңес иделогиясына кереғар бола бастайды.
Сталиндік репрессияның зияны Ғабит Мүсіреповке де тиді. Профессор Шериаздан Елеукенов бұл жағымсыз оқиға 1937 жылы болғанын айтады.
"Онда Ғабит Мүсірепов орталық партия комитетінде мәдениет бөлімін басқаратын. Ол жазушылар одағында жиналыс болып жатыр дегенді естіп, сонда барады. Онда отырған адамдар оған "Бейімбет деген жаудың досы келді" деп айтқан. Сонда Ғабекең "Бейімбет Майлиннің ұсталғанын білемін. Бірақ ол қате ұсталып жатыр. Бейімбет жау болса, мен де жаумын" деп, жиналыстан кетіп қалыпты", - дейді ғалым.
Бесеудің хаты
Жазушы мұның соңы жақсы болмайтынын түсінеді. Алайда 1932-33 жылдардағы ашаршылық Ғабит Мүсіреповтің жадында өшпес кезең болып қалды. Қазақтың бір уыс бидайға жарымай қалғаны елінің ертеңін ойлаған қаламгердің жанына қатты батты. Осылайша, бар шындықты бұрмалап, жоғары жаққа "бәрі керемет" деген Голощекиннің саясатын сынағандардың қатарында Мүсірепов те болды.
Тіпті, БК(б)П қазақ өлкелік комитетінің бірінші хатшысы Филипп Голощекиннің жайдарлы отырысын алдына түскен "Бесеудің хаты" өзгертіп жіберген көрінеді.
Хаттың авторлары – Ғабит Мүсірепов, Мансұр Ғатаулин, Емберген Алтынбеков, Мұташ Дәулетқалиев, Қадыр Қуанышев.
Салдарынан НКВД-ның офицерлері бесеудің ізіне түсіп, ұстауға себеп іздей бастайды. Барлығы "халық жауы" атанып, қуғынға ұшырайды. Бірақ Мансұр Ғатауллин бар кінәні мойнына алып, ату жазасына кесіледі. Бірақ Ғабеңе де қауіп төнеді. Оған "Тулаған толқында" мен "Шұғыла" шығармаларының мазмұны да елдің колхоздастыру саясатына тікелей қарсы бағытталған деген айып тағылды. Салдарынан 1938 жылдың Ғабит Мүсірепов қызметтен де алынды, партиядан да шығарылды. Алайда ол абақты мен ажалдан аман қалды.
Партия басшылары ауысқан сайын хат жазып, өзінің әділетсіз жазаланғанын түсіндірумен әлек болады. Бірақ одан 1956 жылға дейін еш нәтиже шықпайды. Тек шығармашылығының арқасында ғана жазушы еңсесін көтереді.
Қазіргі таңда қаламгердің шығармалары әлемнің 34 тіліне аударылған. Франция, Англия, Бельгия, Германия, Испания, Венгрия, Въетнам, Моңғолия секілді біршама елдің әдебиет сүйер қауымы Ғабит Мүсірепов шығармаларымен танысып шығуға мүмкіндігі бар. Оның 295 шығармасы орыс тілінде басылып шықты.
"Әлемдік әдебиет кітапханасы" деп аталатын 200 томдыққа Мұхтар Әуезовтың "Абай жолы" эпопеясымен, Ғабит Мүсіреповтың этнографиялық әңгімесі ғана енген.
Мүсірепов өзінің жазушылық еңбегін санмен емес, сапамен өлшеген. Оның қаламынан туған әр шығармасының шоқтығы биік. Ол өмірінің соңына дейін 520 шығарма мен мақала жазды.
"Қазақ солдаты" романы
Қазақ әдебиетінің проза саласында екінші дүниежүзілік соғыс тақырыбына арналған тұңғыш туындыны Ғабит Мүсірепов жазды. Майдан шындығы көрініс тапқан "Қазақ солдаты" туындысы оның тұңғыш романы болды. Қаламгер бұл романды 2-3 рет өңдеген.
"Мен соғыс отын кешкен жоқпын. Майдан сұрапылының суреттерін көз алдыма ақылмен елестетіп жаздым. Шығарманы бірінші жақтан әңгімені геройымның өзіне айтқызып отырып, баяндаған тәсілімде сондықтан еді", - дейді жазушы өз естелігінде.
Жазушы, филология ғылымдарының докторы Нұрдәулет Ақыштың пікірінше, "Қазақ солдаты"романы ерекше туынды.
"Бір жағынан кейіпкер таза қаһарман емес. Ой үстінде жүрген интеллектуалды адам, әрі өзінің махаббатына берік, қазақтың сарбазы ретінде көрінеді. Отанға, туған жерге деген сағынышы қырғын соғыс кезінде үнемі бас қаһарманның көз алдынан елестеп отырады. Осының бәрі Ғабеңді көркем сөздің шебері деген пікірге еріксіз алып келеді", - дейді ол.
Сонымен қатар "Өмір жорығы", "Қыран жыры" сияқты әңгімелері терең ойлы шебердің қолынан шыққан туындылар. Ал "Кездеспей кеткен бір бейне" атты повесі жазушының шын зергерлігін танытты. Бұл повесте жазушы азамат соғысы жылдарындағы қазақ ауылындағы өмір шындығын айқын суреттейді.
Сонымен қатар жазушы "Қыз Жібек", "Қозы Көрпеш Баян сұлу", "Ақан сері Ақ тоқты" пъесаларын жазып шықты. Бұл – XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінің зор табысы. Ол жазған "Қыз Жібек" операсы мен "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" балетінің либреттолары қазақ операсындағы таңдаулы либереттоның қатарында.
"Амангелді" фильмінің сценарийін жазды
Ғабит Мүсірепов "Амангелді" атты бірінші қазақ киносының сценарийін жазуға өз үлесін қосты (Вс. Иванов, Б.Майлинмен бірге). "Махаббат туралы дастан" және екі сериялы "Қыз Жібек" фильмдерінің сценарийін жазды.
Жазушы аударма саласында да біраз еңбек сіңірді. Ол О. Генридің новеллалары, Сильвестр Тагараоның әңгімесін, Максим Горький, Михаил Шолохов, Ванда Василевская, Илья Эренбург шығармаларын қазақ тіліне шебер аударды.
Сондай-ақ Ғабит Мүсірепов аударған Уильям Шекспирдің "Антоний мен Клеопатра", Александр Островскийдің "Таланттылар мен табынушылар", Мольердің "Сараң", Константин Симоновтың "Орыстар" атты пьесалары да ұлттық драматургияның өсіп, өрлеу жолында оң әсер етті.
Еңбек жолы
1956-1967 жылдары Қазақстан компартиясы орталық комитетінің органы "Ара - Шмель" атты қазақ, орыс тілінде шығатын сатиралық журналдың бас редакторы болып істеді.
1956-1961,1964-1966 жылдары Қазақстан жазушылар одағы басқармасының бірінші секретары міндетін атқарды.
1959 жылдан 1985 жылға дейін КСРО жазушылар одағы басқармасының хатшысы, 1972 жылы Қазақстан жазушылар одағы басқармасының ІІІ пленумында Қазақстан жазушылар Одағы басқармасының хатшысы болып сайланды.
Ғабит Мүсірепов 1958 жылы Қазақ КСР Ғылым академиясының академигі атанды.
1963, 1967, 1971,1975, 1980, 1985 жылдары Қазақ КСР жоғары кеңесінің депутаты болып сайланды.
Кеңес әдебиетін өркендетуге қосқан елеулі еңбегі үшін Ғабит Мүсірепов Ленин орденімен үш рет, Октябрь революциясы, Еңбек қызыл ту орденімен екі рет, ордендерімен марапатталды.
1970 жылы жазушы "Кездеспей кеткен бір бейне" кітабы үшін Қазақ КСР мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.
1974 жылы Социалистік еңбек ері, ал 1984 жылы Қазақ КСР халық жазушысы атағы берілді.
1977 жылы "Суреткер парызы" кітабы үшін Қазақ КСР ғылым академиясының Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлығымен марапатталды.
Тазалықты жаны сүйген қаламгер
Жазушы қашанда жинақы, таза жүрген. Шәкіртінің бірі Сәбит Досанов Мүсірепов туралы естелігінде былай деп жазады:
"Алдымен күтушіге бетіне арнайы массажын жасатады. Содан кейін пудра жағып, тон салады. Ырғала жүріп, еш асықпай киінеді. Француз әтірін себеді. Үлкен қара көзілдірік кигенде беттегі әжімдер жасырынып қалады. Сондай-ақ, галстук міндетті түрде костюммен үйлесім табуы керек немесе шұлығы да аяқ киіммен үндесуі керек. Таранып, сыланған соң, Ғабит Мүсірепов 20 жастағы жігітке айналып шыға келеді. Расында, жазушы айна алдында көп тұрып, өзіне сондай керемет күтім жасаған. Оның үстіне Ғабеңнен осылай жүруіне жары Хұсни де себепкер болған. Басқалардың әйелі шалбарды су шашып үтіктесе, Ғабеңнің жары әтір сеуіп үтіктейтін", - делінген естелікте.
Аңшылықты ұнатқан
Қаламгер аңшылыққа жаны құмар болған. Кейде табиғат аясына серуендеп, төрт-бес күндеп қонып, жан сергітіп, әсем табиғатқа ішкі сырын ақтарып, шабыт алып қайтқан. Мүсірепов туралы тағы бір естелікте оның үш мылтығы болғаны айтылады. Оның бірі – ескі бесатар болса, бірі – жапон мылтығы, ал үшіншісі – малопулька. Соңғысын көбінесе өзімен бірге алып жүрген. Сондай-ақ жазушы бильярд ойнауды, таяқ жонуды жақсы көріпті. Ол барған жерінде көзіне түскен әдемі бұтақтарды кестіріп алып, соны жонып, әдемі таяқтар жасаған.
Отбасы туралы не білеміз
Сүйікті жарының есімі – Ғұсни. Екеуі 40 жыл бірге тұрып, Ғалия, Роза, Мара, Райхан есімді 4 қызды тәрбиелеп өсірген. Алайда 1964 жылы жазушының жары Хұсни өмірден өтеді. Бұл уақытта жазушының сүйіктісіне айналған Раиса Мұхамедиярованың аяғы ауыр еді. Олар Хұснидің жылын өткізбей шаңырақ көтереді. Осылайша, 62 жастағы жазушы 25 жастағы актрисаны ұнатып, жаңа отбасын құрады. Алайда Мүсіреповтың екінші көтерген отауы көпке бармайды. Раиса Мұхамедиярованың айтуынша әркімнің алпа-қашпа әңгімелерінен олар айырылысып кетеді.
1985 жылдың 31 желтоқсанында халық жазушысы 83 жасында өмірден өтті.